| Abstrakt: | Pojęcie epifanii jest dzisiaj często odnoszone do wczesnej estetyki Jamesa Joyce’a. Dzieje się tak nie bez przyczyny – Joyce nie tylko w mistrzowski sposób stosował poetykę epifanii w swoich powieściach, opowiadaniach i utworach poetyckich; to właśnie on pierwszy nadał angielskiemu słowu epiphany znaczenie, w
jakim jest ono dzisiaj powszechnie używane przez literaturoznawców. W powieści Stefan bohater (Stephen Hero), pierwszej wersji późniejszego Portretu artysty z czasów młodości, tytułowy bohater powieści podkreśla związek epifanii z literaturą, sugerując, że sporządzenie starannego zapisu literackiego utrwalającego każde
„duchowe” doświadczenie epifanii („spiritual manifestation”) jest powinnością każdego artysty – pisarza bądź poety. Mimo że to właśnie Joyce spopularyzował termin epifania w literaturze, konwencja literacka polegająca na sugestywnym przedstawieniu momentu intuicyjnego wglądu lub momentu postrzegania, któremu towarzyszy szczególnie wyostrzona percepcja, istniała i była popularna dużo wcześniej. Krytycy M. H. Abrams, Morris Beja, Robert Langbaum czy Ashton Nichols podzielają pogląd, że ważnym poprzednikiem modernistycznej epifanii literackiej była dobrze znana w epoce romantyzmu poetyka „Momentu”. Za jej twórcę jest zwykle uważany William Wordsworth, ale nie był on jedynym poetą stosującym tę estetykę w swojej twórczości w okresie romantyzmu. Do poetyki epifanii wracają później, chociaż nieco rzadziej niż w romantyzmie, poeci epoki wiktoriańskiej. W okresie modernizmu epifania literacka dość szybko ewoluuje, jednocześnie zyskując na popularności – stosuje się ją niemal powszechnie w modernistycznej prozie jako narzędzie nadające jej strukturę. Jednakże dwudziesty wiek to nie tylko wyraźna obecność epifanii literackiej w prozie – jest ona
w dalszym ciągu stosowana w poezji, a wcześniej obowiązujące modele i konwencje ulegają dynamicznym zmianom również tutaj. Pośród poetów, którzy często stosowali poetykę epifanii w swojej twórczości,
jednym ze szczególnie godnych uwagi jest Irlandczyk William Butler Yeats. Yeats, wizjoner i okultysta, który uważał się w młodości za duchowego spadkobiercę Blake’a i Shelleya, a u schyłku życia wciąż twierdził, że był jednym z „ostatnich romantyków”, jest dzisiaj często uważany za jednego z najważniejszych i najbardziej interesujących anglojęzycznych modernistów. Jego poezja początkowo powstawała pod wyraźnym
wpływem literatury anglosaskiego romantyzmu, później widoczne są w niej wpływy symbolizmu i poezji wiktoriańskiej, a w dojrzałym wieku i pod koniec życia poety – wpływy poezji powstającej w czasie najbardziej dynamicznego rozwoju brytyjskiej literatury doby modernizmu. Ta różnorodność wpływów i wielość inspiracji znajduje swój wyraz w wyjątkowo zróżnicowanych przedstawieniach momentu-epifanii w poezji Yeatsa. Celem pracy doktorskiej Epifania literacka w poezji Williama Butlera Yeatsa (Literary Epiphany in the Poetry of W. B. Yeats) jest zbadanie tych różnorodnych przedstawień oraz odpowiedź na pytanie czy, a jeśli tak, to w jaki
sposób i w jakim stopniu, Yeats przekształcał i adaptował istniejące, znane modele i konwencje charakterystyczne dla poetyki epifanii. Opracowanie liczy pięć rozdziałów. W rozdziale pierwszym omawiane są
teoretyczne aspekty epifanii w literaturze. Drugi rozdział analizuje w kontekście kulturowym charakterystyczne dla literatury danego okresu użycia poetyki „momentu”, towarzyszące im konwencje oraz wybrane przedstawienia epifanii. Przegląd ten ma ułatwić przyjrzenie się specyfice poetyki epifanii literackiej w poezji
Yeatsa w kolejnych rozdziałach i z tego względu omawiana jest tu przede wszystkim literatura powstała między rokiem 1798 (rok publikacji Ballad lirycznych Wordswortha i Coleridge’a) a latami trzydziestymi dwudziestego wieku. W rozdziałach trzecim, czwartym i piątym analizowane są wybrane wiersze Irlandczyka;
zachowany jest tu porządek chronologiczny pozwalający na zbadanie, w jaki sposób jego strategie użycia poetyki epifanii zmieniały się na przestrzeni lat. Przeprowadzone analizy pozwalają stwierdzić, że Yeats niejednokrotnie wykorzystywał znane strategie przedstawiania epifanii-momentu, a jednocześnie w istotny sposób je przekształcał i adaptował, tworząc nowe, charakterystyczne dla siebie modele i wzorce. W początkowym okresie twórczości poeta posługuje się konwencjami znanymi w okresie romantyzmu, w tym towarzyszącymi często w tym okresie poetyce epifanii kategoriami wzniosłości i piękna, by konstruować utwory, w których epifaniczny „moment” często pod wieloma względami upodabnia się do swojego pierwowzoru z epoki romantyzmu. W tym czasie Yeats często pisze krótsze wiersze, których zwykle przejrzysta, spójna struktura ma na celu stworzenie określonej atmosfery emocjonalnej („mood”) w końcowej części utworu. Już wówczas w poezji Irlandczyka widoczne są wpływy symbolizmu, a w nieco późniejszym okresie – modernizmu. Ten proces stopniowej zmiany stylu spowoduje odejście od ściśle romantycznych konwencji przedstawiania epifanii, a ilustrują go przywoływane w rozdziale trzecim przemyślenia poety. W poezji opublikowanej w tomiku
Responsibilities (1914) wpływy modernizmu są już bardzo wyraźne, a sam moment wglądu ma w wielu przypadkach stosunkowo rzadko spotykaną w poezji romantyków egatywną, pesymistyczną wymowę (np. w „The Cold Heaven” i „The Magi”). W wierszach tego okresu tak język jak i obrazowanie cechuje dalsze odejście od romantycznych wzorców. Jednocześnie Yeats stopniowo odchodzi od wielu stosowanych w romantyzmie konwencji przedstawiania epifanii, wybierając modernistyczny minimalizm i ekspresję pojedynczego obrazu w miejsce bardziej typowej dla romantycznej „chwili” dłuższej formuły opisowej, w której istotna jest dokładnie scharakteryzowana postać podmiotu lirycznego, sceneria i dramaturgia wydarzeń poprzedzających moment wglądu. Ówczesna koncepcja wyrazistego obrazu i pozbawionego abstrakcji języka, którą Yeats przeciwstawia „bezcielesnej emocji” poezji niektórych symbolistów i poetów wiktoriańskich, pod wieloma względami współbrzmi z założeniami imagizmu Pounda. Z drugiej strony charakterystyczna dla
poezji Yeatsa w tym okresie tendencja do upatrywania źródła epifanii w tym, co nierealne, wyobrażone, wizyjne jest w dużym stopniu antymodernistyczna – archetypowy modernistyczny „moment” związany jest przecież z estetyzacją tego, co pospolite, codzienne czy banalne. Yeats pozostaje przez dłuższy czas pod wpływem
poetyki wizji: w nieco późniejszych wierszach “The Second Coming” i “Leda and the Swan” ta tendencja jest jeszcze wyraźniejsza, a wizyjny charakter epifanii jest zaakcentowany poprzez kontekst, który stanowią ekscentryczne teorie tworzone w tym okresie przez poetę i szczegółowo opisane w A Vision.
Irlandczyk wkrótce powraca do niektórych form i konwencji charakterystycznych dla poetyki epifanii w romantyzmie – estetyka ta jest obecna w tomikach The Wild Swans at Coole, The Tower i The Winding Stair and Other Poems. W tym późniejszym okresie twórczości Yeatsa przeżywany „moment” jest jednak w
kontekście wymowy całości utworu zwykle pozbawiony wiary i optymizmu, które są zwykle dobrze uchwytnymi cechami jego romantycznego pierwowzoru. Utwory wykorzystujące niektóre konwencje popularne w romantyzmie mają zazwyczaj charakter dialogu teraźniejszości z przeszłością. W przeciwieństwie do wspomnianych wcześniej epifanii-wizji, w których osoba relacjonująca wydarzenia pozostaje często
anonimowa, a niekiedy jest całkowicie ukryta, podmiot liryczny jest tu na ogół postacią pierwszoplanową. W tym okresie jako model, który pozwala na wykorzystanie konwencji epifanii, pojawia się niekiedy the greater Romantic lyric – opisana przez M. H. Abramsa, często stosowana w epoce romantyzmu forma
dłuższego wiersza, w którym przemyślenia podmiotu lirycznego pozostają w ścisłym związku z obserwowanymi przez ów podmiot elementami określonego miejsca lub krajobrazu i niejednokrotnie prowadzą do doświadczenia wglądu. Inną strategią pozwalającą Yeatsowi na posłużenie się konwencjami jest przywołanie epifanii
ukazywanej w sposób typowy dla romantyzmu – jako przeżywany przez podmiot liryczny ulotny moment intuicyjnego poznania, który umożliwia głęboką przemianę. W tym okresie poeta na ogół przekształca tę konwencję: umieszcza tak przedstawiony moment w przeszłości, sugerując, że taki sposób przeżywania jest niemożliwy dla podmiotu lirycznego w jego obecnej sytuacji. Kontrast między „tu i teraz” a „tam i wtedy” jest często dodatkowo podkreślony poprzez formę utworu: spójność i harmonia zwykle krótkiego fragmentu zwięźle opisującego moment krótkotrwałego olśnienia epifanii jest przeciwstawiana modernistycznemu kolażowi lub brakowi harmonii charakteryzującymi całą kompozycję; tym samym wymowa całości utworu zazwyczaj
zaprzecza pozytywnej wymowie krótkiego fragmentu. W poezji napisanej po roku 1933 (rok publikacji tomiku The Winding Stair and Other Poems) epifania literacka pojawia się rzadko, kiedy jednak Yeats decyduje się na jej użycie, przybiera ona formy mało konwencjonalne i mało charakterystyczne, a jej sposób prezentacji zawiera
niekiedy elementy groteski i surrealizmu. |