| Abstract: | Studium jest próbą analizy literackich portretów Wojciecha Korfantego (1873–1939), jed-nego z najwybitniejszych a zarazem najbardziej kontrowersyjnych górnośląskich polityków okresu przed- i międzywojennego. Autor analizuje obrazy, wyobrażenia i interpretacje postaci Korfantego obecne w polskich i niemieckich dziełach literackich, i pojmuje je jako istotny składnik dyskursu w dziedzinie polityki pamięci historycznej. W swej pracy autor stawia pytanie o to, czy – a jeśli tak, to na ile – literackie obrazy polityka, który w okresie polsko-niemieckich napięć wokół przy-należności państwowej Górnego Śląska po zakończeniu I wojny światowej budził tak wielkie emocje i kontrowersje, miały charakter fikcjonalny i w jakim stopniu były przedmiotem docelo-wych strategii pisarskich osadzonych w przestrzeni polityki kulturalnej i zmierzających do wyko-rzystania powstałej w ten sposób topografii semantycznej na temat Korfantego dla celów konkuru-jących ze sobą polityk pamięci.
Pracę otwiera rozdział opisujący i poddający dyskusji – z perspektywy zarówno historio-graficznej jak i literaturoznawczej – stan badań nad postacią Korfantego, w tym poszczególne interpretacje i obrazy polityka obecne na przestrzeni kilkudziesięciu lat w polskiej i niemieckiej historiografii oraz publicystyce. Kolejne rozdziały poświęcone są teoretycznemu uzasadnieniu wybranej metodyki pracy, czyli analizie literackiej osadzonej w kontekście semantyki historycz-nej, a także analizie poszczególnych źródeł literackich. Autor dokonał reprezentatywnego wyboru fikcjonalnych utworów literackich. Są to głównie powieści, ale także szkice eseistyczne, zawiera-jące warte uwagi literackie wizerunki Korfantego oraz wyobrażenia na temat tej historycznej po-staci, które odbiły się echem nie tylko wśród literackiej opinii publicznej, lecz także w kręgach społecznych czy politycznych i w ten sposób wpłynęły na ukształtowanie wyobrażeń o górnoślą-skim polityku. Analizie poddane zostały dzieła takich niemieckich autorów jak Arnolt Bronnen („O.S.”, 1929), August Scholtis („Ostwind“, 1932), Alfons Hayduk („Umkämpfte Erde“, 1941) i Horst Bienek („Die erste Polka“, 1975) oraz autorów polskich: Zofii Kossak-Szczuckiej („Przywódcy”, 1932), Ksawerego Pruszyńskiego („Korfanty”, 1939), Albina Siekierskiego „Nastaje zmierzch”, 1987) oraz Konrada T. Lewandowskiego („Śląskie Dziękczynienie“, 2010).
W części pracy poświęconej analizie literaturoznawczej autor sięga po takie metody ba-dawcze jak komparatystyka ze szczególnym uwzględnieniem kontekstualnie uwarunkowanych pojęć i znaczeń semantycznych zastosowanych dla opisu postaci Korfantego. Autor koncentruje się głównie na wyodrębnieniu literackich figuracji Wojciecha Korfantego i podejmuje próbę ich klasyfikacji w kontekście obranych przez poszczególnych autorów strategii i praktyk w dziedzinie polityki kulturalnej i polityki pamięci oraz trwałości ukształtowanych przez nie wyobrażeń o Kor-fantym. Stąd poszczególnym analizom dzieł literackich stale towarzyszy świadomość, iż bywały one ważnym medium sporu wokół polityki historycznej na Górnym Śląsku i formułowanych w tym kontekście wykładni pamięci. Na bazie dokonanego wyboru źródeł literackich możliwa jest zatem rekonstrukcja poszczególnych elementów pamięci historycznej przybliżająca nas do odpo-wiedzi na pytanie, które z tych elementów elity, mające w zmieniających się okolicznościach spo-łecznych i politycznych wpływ na kreowanie pamięci, definiowały jako istotne a także jakich stra-tegii używały w celu ich legitymizacji i formowania tożsamości mieszkańców górnośląskiego po-granicza. Studium podejmuje jednocześnie próbę odpowiedzi na pytanie, do jakich skojarzeń i pojęć semantycznych odwoływały się literackie portrety Korfantego, na ile trwałe się okazały i jaką rolę odegrały w dyskursach literackich i narracji w dziedzinie polityki pamięci. W ten sposób praca zakotwiczona jest w ramach wyznaczonych przez teorię semantyki historycznej, sformuło-wanej przez takich badaczy jak Reinhart Koselleck i Niklas Luhmann. Autor sięga także po sfor-mułowane przez francuskiego socjologa Pierre’a Bourdieu kategorie pola produkcji kulturowej oraz habitus. Poza źródłami literackimi autor uwzględnia zatem także teksty publicystyczne i no-tatki prywatne autorów, by w ten sposób naświetlić nie tylko polityczne, lecz także osobiste mo-tywacje towarzyszące poszczególnym autorom podczas kreowania literackich portretów Korfante-go.
W oparciu o powyższe metody badawcze autor stara się wykazać, iż główną cechą więk-szości zarówno polskich jak i niemieckich wizerunków Korfantego jest ich selektywność i funkcjo-nalność. Wszystkie te literackie kreacje cechują odmienne strategie pisarskie, przy czym na więk-szość z nich wpływ miały różne wykładnie polityki kulturalnej. W ten sposób społeczna i poli-tyczna działalność Korfantego była przedmiotem literackich zabiegów obliczonych na potrzeby polityki historycznej obowiązującej w danych okolicznościach społecznych i politycznych. Zabie-gi te, odwołując się w literackiej kreacji po konkretne charakterystyki i pojęcia semantyczne, zmierzały do zawężenia, wyolbrzymienia lub ośmieszenia dzieła górnośląskiego polityka i redu-kowały je do aspektów odpowiadających danej wykładni polityki pamięci. Widoczne jest to szczególnie w dziełach literackich okresu między- i powojennego, gdzie silnie zakotwiczone są mechanizmy tworzenia i wykorzystywania konkretnego wizerunku Korfantego na potrzeby za-równo polsko-niemieckiego, jak również wewnątrzpolskiego dyskursu odnoszącego się do specy-fiki kulturowej Górnego Śląska. Poglądy i cechy charakteru Korfantego często były zawężane do perspektywy semantycznych pojęć i określeń, które odzwierciedlały stereotypowy i spłaszczony obraz polityka zgodny z wyobrażeniami zawartymi w wykładniach polityki pamięci. W ten sposób literackie wizerunki Korfantego przybierały postać albo mityczno-heroicznych inscenizacji, albo wręcz pamfletów, tworząc i utrwalając „czarną” względnie „złotą” legendę polityka, którą można było wykorzystać w walce o pamięć i politykę historyczną. Dopiero wraz z coraz większym dy-stansem czasowym dzielącym autorów od wydarzeń historycznych, w kontekście których Korfan-ty odgrywał główną rolę, ów funkcjonalny charakter wizerunków górnośląskiego polityka zaczął odzwierciedlać także próby bardziej obiektywnych kreacji literackich. Jednak podczas gdy ostatnią jak dotąd interpretację postaci Korfantego w niemieckiej literaturze – jaką w połowie lat 70-tych XX w. w swej powieści „Pierwsza polka“ nakreślił Horst Bienek – cechuje zupełnie nowe podej-ście do życia i działalności polityka a w związku z tym także zupełnie nowa, pozbawiona stereoty-pów i uprzedzeń „topografia semantyczna”, w literaturze polskiej należy odnotować brak równie oryginalnego pisarskiego głosu na temat Korfantego. Ostatni literacki wizerunek polityka, jaki w swej powieści kryminalnej „Śląskie dziękczynienie“ z 2010 r. nakreślił Konrad T. Lewandowski, w jednowymiarowy sposób czerpie z „czarnej” legendy Korfantego i w sensie semantycznym jawi się jako wyraźny regres w stosunku do wydanej w 1987 r. powieści Albina Siekierskiego „Nastaje zmierzch“. Okazuje się, że mimo zmiany paradygmatu polityki pamięci po 1989 r. postać i dzieło Korfantego nie stało się do tej pory inspirującym tematem dla polskich pisarzy. Właściwie nikt poza śląskimi autorami nie zainteresował się tą postacią i nie podjął w sposób autentyczny literac-kiej refleksji na temat tej osobowości.
Wartość literackich kreacji postaci Korfantego polega na tym, iż tworzą one ważną bazę źródłową umożliwiającą analizę mechanizmów służących do kreowania polityki pamięci. Mecha-nizmy te wykorzystują siłę literackich obrazów, kształtujących za pomocą konkretnych pojęć se-mantycznych nasze skojarzenia i wyobrażenia oraz poddających je (re)interpretacji. W ten sposób dzieła literackie mogą oddziaływać zarówno w sposób negatywny, jak i pozytywny na obecne w dyskursie wyobrażenia historyczne. Mogą wzmacniać obecne w tych wyobrażeniach stereotypy, jak i też osłabiać siłę ich oddziaływania. Przede wszystkim jednak literackie wizerunki Korfantego pokazują, iż ten wybitny polityk wymyka się zbyt powierzchownej czy też jednoznacznej ocenie. Interpretacji tej historycznej postaci nie można sprowadzić jedynie do jednowymiarowego symbolu na mapie pamięci historycznej. Dla historii i tożsamości Górnego Śląska Korfanty pozostaje zarówno ważną, jak i ambiwalentną postacią historyczną. W tej perspektywie jest Wojciech Kor-fanty osobowością niebywale intrygującą, która dla polskiej literatury wciąż pozostaje dużym wyzwaniem. |