| Abstract: | Zjawiska niegrzeczności językowej, języka tabu i agresji werbalnej przez długi czas były niedoceniane w głównym nurcie analizy językoznawczej. Jednakże w ostatnich latach pojawienie się szeregu ważnych publikacji takich autorów jak Jay (1992; 2000), Allan i Burridge (2006), Pinker (2008) i Bousfield (2008) spowodowało wzmożone zainteresowanie językoznawców tą problematyką.
Celem niniejszej dysertacji jest kognitywna analiza obelg w języku angielskim. Twierdzę w niej, że narzędzia językoznawstwa kognitywnego pozwalają na adekwatny i wyczerpujący opis różnych kategorii wyrażeń obelżywych. Materiałem badawczym pracy jest korpus złożony ze 130 scen wyselekcjonowanych ze współczesnych filmów anglojęzycznych, które analizuję z czterech różnych perspektyw teoretycznych: koncepcji idealizowanych modeli kognitywnych Lakoffa, kognitywnej teorii aktów mownych, modeli sieciowych Langackera i teorii dynamiki siły Talmy’ego.
Praca podzielona jest na dwie części: cześć teoretyczna składa się z rozdziałów 1-4, część badawcza przedstawiona jest w rozdziale 5. Rozdział 6 stanowi próbę omówienia najważniejszych wniosków z przeprowadzonych badań oraz podsumowanie głównych punktów dysertacji.
W rozdziale 1 skupiam się na krótkim opisie najważniejszych założeń autonomicznego podejścia do języka, w opozycji do którego formułowane są główne zasady językoznawstwa kognitywnego. Rozważam tu również tradycyjne podejście do semantyki językowej oparte na logice formalnej i analizie składnikowej i wykazuję – za Lakoffem (1987) – że wywodzą się one z obiektywistycznej teorii kategoryzacji.
Rozdział drugi opisuje najważniejsze założenia językoznawstwa kognitywnego i przedstawia narzędzia teoretyczne użyte w praktycznej części pracy. Językoznawcy kognitywni stoją na stanowisku, że język jest nieautonomiczną ludzką zdolnością i częścią ludzkiego systemu ojęciowego. Dlatego też różne procesy percepcji, kategoryzacji, schematów wyobrażeniowych i pojmowania obecne w języku odnoszą się również do innych pól ludzkiej działalności. W rozdziale drugim prezentuję również narzędzia analizy kognitywnej użyte w części praktycznej dysertacji: teorię idealizowanych modeli kognitywnych, koncepcję modeli sieciowych i kognitywną teorię dynamiki siły.
W rozdziale trzecim prezentowane są różne zjawiska pragmatyczne odnoszące się do problemu agresji werbalnej. W szczególności skupiam się tu na problematyce (nie)grzeczności językowej i analizie aktów mownych. Podsumowanie różnych teorii dotyczących grzeczności i niegrzeczności językowej ukazuje szerszą perspektywę pragmatyczną omawianych zagadnień. W opisie teorii aktów mownych skupiam się na teoretycznych podstawach tej teorii i jej aplikacji w ramach paradygmatu kognitywnego. Przedstawiam również pracę Grzegorczykowej (1991), która proponuje cztery warunki aktu mownego obelgi:
1. Wypowiedź X-a zawierająca sąd negatywny o Y-ku. 2. Intencja X-a wywołania w Y-ku poniżenia 3. Obecność słów nacechowanych ekspresją negatywną aksjologicznie i emocjonalnie 4. Perlokucja w postaci stanu psychicznego Y-ka: Y poczuł się zelżony
Kognitywna analiza tych warunków stanowi kolejną perspektywę teoretyczną użytą w praktycznej analizie wyrażeń obraźliwych w niniejszej pracy.
Rozdział czwarty prezentuje szersze neurologiczne, psychologiczne i społeczno-kulturowe uwarunkowania obelg. Poprzez dyskusję pojęcia tabu językowego, przeklinania i agresji werbalnej wyrażenia obelżywe ukazane są jako złożone zjawisko o podłożu neurologicznym, psychologicznym i społeczno-kulturowym. W rozdziale czwartym opisuję również pięcioetapowy model agresji werbalnej Jay’a (2000):
ETAP 1: OBRAŹLIWE WYDARZENIE ETAP 2: STOPIEŃ GNIEWU ETAP 3: PRÓBY KONTROLI GNIEWU ETAP 4: UTRATA KONTROLI ETAP 5: UKARANIE SPRAWCY
Model Jay’a użyty jest w rozdziale piątym jako prototypowy scenariusz obelg. Rozdział piąty stanowi praktyczną realizację teoretycznych wywodów prowadzonych w poprzednich rozdziałach. W rozdziale tym opisuję analizę obelg w oparciu o korpus 130 scen ze współczesnych filmów anglojęzycznych przy użyciu czterech narzędzi językoznawstwa kognitywnego prezentowanych powyżej. Analiza agresji werbalnej w ramach teorii idealizowanych modeli kognitywnych pozwala na wyłonienie szeregu prototypowych i nieprototypowych kategorii obelg. Na podstawie powyższych rozważań definiuję prototypowe wyrażenia obelżywe jako akty werbalne które wyczerpują model Jay’a. Do nieprototypowych obelg wyszczególnionych w pracy należą kategorie nie-ludzkiego sprawcy, nieobecnego sprawcy, odłożonej kary, obelgi odruchowej, obelgi przekierowanej, obelgi intensyfikującej, łańcucha obelg, obelgi przypadkowej, auto-obelgi, pojedynku na obelgi, przyjacielskiej obelgi, obelgi bez komponentu tabu językowego i obelgi niewerbalnej. Praktyczna aplikacja kognitywnej teorii aktów mownych skupia się na studium prototypowych i nieprototypowych aktów obelżywych pod kątem ich warunków zaproponowanych przez Grzegorczykową. Warunki te, zgodnie z założeniami kognitywnej teorii aktów mownych, ukazane są jako z natury prototypowe. Prezentacja obelg w ramach modeli sieciowych ukazuje obszerną, lecz spójną perspektywę omawianych problemów. Wreszcie analiza prototypowych i nieprototypowych kategorii wyrażeń obelżywych jako modeli dynamiki siły ukazuje wzajemne oddziaływanie intra- i interpersonalnych czynników odgrywających rolę w aktach agresji werbalnej.
W rozdziale szóstym prezentuję konkluzje płynące z części badawczej pracy przedstawionej w rozdziale 5. Zjawisko obelgi jest nie-marginalną czynnością językową i jako taka powinna być przedmiotem dalszych rozważań akademickich. Jestem przekonany, że teoretyczne narzędzia językoznawstwa kognitywnego w sposób zadowalający i wyczerpujący opisują tą problematykę. W rozdziale szóstym proponuje się również szereg zagadnień dotyczących zjawisk niegrzeczności językowej, przeklinania i agresji werbalnej które mogą być podejmowane przez autorów zainteresowanych tymi dziedzinami. |