| Abstrakt: | Tematem niniejszej książki są zmiany w zakresie semantyki i stylistyki, jakim ulega figura artystyczna wiatru w tekstach literackich niektórych twórców urodzonych w śródziemnomorskiej części Chorwacji. Już pobieżna lektura ich utworów pokazuje, że w porównaniu do dzieł autorów z kontynentu, pojawia się w nich znacznie więcej znaków słownych i obrazowych, odnoszących się do powietrza w ruchu. Temat wiatru w literaturze i kulturze chorwackiej strefy śródziemnomorskiej (adriatyckiej) wydaje się dla niej symptomatyczny. Należy do nieprzekładalnej na język kontynentu regionalnej etnosemantyki kulturowej. Anglicy mają swoją mgłę, kamienne klifowe wybrzeże, Holendrzy – sieć kanałów oraz wiatraki, mieszkańcy wybrzeży Morza Śródziemnego, natomiast, oliwki, cyprysy, figi i – last but not least – wiatry. W książce został celowo i świadomie przyjęty peryferyjny punkt widzenia, obejmujący nie tylko i nie tyle perspektywę zagrzebską, a więc perspektywę klasycznego centrum, ile lokalną: senjską, korčulańską, hvarską, rabską... I nie chodzi o odległość, jaka dzieli Zagrzeb i morze, lecz o dystans mentalny i kulturowy, oddzielający wąski pas wybrzeża adriatyckiego od kontynentalnej części Chorwacji. Ta różnica staje się czasem widoczna już po przejechaniu kilku kilometrów w głąb lądu. W rozdziale I, Semantyka wiatru, przedstawiono źródła symboliki wiatru i różne perspektywy oglądu tego, znanego przecież z codziennego doświadczenia, zjawiska meteorologicznego. Na bogatą semantykę kulturową wiatru składają się znaczenia wykształcone przez tradycję mitologiczną i teologiczną oraz różne dyscypliny wiedzy, począwszy od geograficznej, językoznawczej, skończywszy na psychologicznej, filozoficznej i teoretycznoliterackiej. Niemal wszystkie słowniki symboli, słowniki mitów i tradycji uwzględniają to hasło i udowadniają, że znaczenia symboliczne wiatru stanowią jeden ze stałych elementów tradycji kultury i cywilizacji europejskiej. Są one często sprzeczne i wzajemnie się znoszą, bowiem wiatr i jego hiponimy najczęściej symbolizują: przemijanie, czas, pustkę i nicość, umysłowe otępienie, przestrzeń, ruch, śmierć, życie, niestałość, zmienność, zniszczenie, odrodzenie, szaleństwo, wolność, płodność, życiodajne tchnienie bóstwa, natchnienie. Żywioł wiatru współgra ściśle z problematyką psychologiczną. Jung uważa go za obraz archetypiczny. Na uwagę zasługuje obecność wiatru w wyobrażeniach zbiorowych, świadomości mitycznej, religijnej, wczesnofilozoficznej (zwłaszcza jońskiej filozofii przyrody, opierającej się na fundamencie teorii czterech żywiołów), ale również w indywidualnym traumatycznym przeżyciu. W rozdziale II, „Mediteran” i figura literacka wiatru w perspektywie centrum i peryferii, ukazano specyfikę mapy kulturalnej Chorwacji i znaczenie zagadnienia geografii życia literackiego dla tamtejszego literaturoznawstwa. Pokazano kulturowe rozumienie kategorii śródziemnomorskości, która nader często, w funkcji eksplikacyjnej, pojawia się w dyskursie nauk humanistycznych. W rozdziale została również poruszona fundamentalna kwestia regionalizmu oraz miejsce i rola wątku śródziemnomorskiego w ogólnonarodowym modelu literatury i kultury chorwackiej. Wydaje się, że istnieje wystarczająca ilość danych i przesłanek, by uznać wiatr za kulturową strukturę mentalną. Jest z nim bowiem związana określona postawa światopoglądowa, ma ustalony repertuar znaczeń symbolicznych i środków stylistycznych, odsyła do określonej przestrzeni fizycznej, która w tym przypadku ma znaczenie przestrzeni kulturowej, stanowi ważny element świadomości zbiorowej, jest wyznacznikiem regionalnej tożsamości i odrębności. W rozdziale III, Wiatr i model przestrzeni literackiej, zaprezentowano sposoby kształtowania różnych typów modelu przestrzeni literackiej przez lub pod wpływem wiatru. I tak, wiatr tworzy kilka typów modelu przestrzeni literackiej, w zależności od doktryny estetycznej, wizji świata i człowieka obowiązującej w danej epoce. W książce zostały poddane analizie następujące przestrzenie: przestrzeń będąca mimetycznym odbiciem przestrzeni rzeczywistości pozaliterackiej, nazwijmy ją przestrzenią „fizyczną”, przestrzeń psychologiczna, konstrukcyjna, filozoficzna i przestrzeń wyobraźni poetyckiej. Możemy również mówić o modelu przestrzeni literackiej, wyróżnionym ze względu na rodzaj wiatru. Nawet, gdy nie wiemy, jaki wiatr jest przedmiotem obrazowania, na podstawie modelu przestrzeni, kształtowanym na wszystkich jego poziomach (opisu, scenerii, sensów naddanych) jesteśmy w stanie stwierdzić, czy chodzi o burę, jugo czy maestral. Przestrzeń budowana przez jugo wykazuje wiele cech opozycyjnych wobec przestrzeni organizowanej przez burę. W pierwszym wypadku zauważono tendencję do zamykania i zawężania tej przestrzeni (na poziomie tekstu osiągane przez powtórzenia, paralelizmy składniowe, konstrukcje anaforyczne). W drugim - do otwierania i rozszerzania (wyliczenie, rozbijanie regularności wiersza, organizacja brzmieniowa, naśladująca naturalny „rytm” wiatru). W rozdziale IV, Figura literacka wiatru a wizja świata i człowieka, przedstawiono figurę wiatru jako nośnika określonych postaw światopoglądowych, podążających w dwóch zasadniczych kierunkach: albo w stronę filozofii witalistycznej, albo egzystencjalnej. Gdy wiatr przejawia się w swym znaczeniu fizycznym, materialnym, uświadamia człowiekowi jego marność i znikomość w nieskończonej przestrzeni (infinityzm), gdy pojawia się w znaczeniu metafizycznym, duchowym, kieruje się ku swym archetypicznym właściwościom, kojarzącym go z energią, utożsamiającym z życiem. W pierwszym przypadku odwołuje się do poznania rozumowego i stanowi wyraz przeświadczenia człowieka o głębokim tragizmie własnego istnienia, w drugim do poznania intuicyjnego i sensualistycznego, które jest pochwałą życia. Semantyka i stylistyka figury literackiej wiatru pokazują, jak ważną rolę w ich kształtowaniu odegrały dwa rodzaje doświadczenia: doświadczenie percepcyjne oraz doświadczenie mentalne. Dwa opozycyjne znaczenia wiatru, który niszczy i tworzy, stanowią efekt mechanizmu konceptualizacji danych dostarczanych umysłowi przez zmysły. Raz przynosi ciału i myśli ulgę, ożywia je, innym razem z impetem zatapia statki, zrywa dachy, stawia egzystencję człowieka pod znakiem zapytania. Istotna dla zrozumienia tych dwóch skrajnych doświadczeń istnienia okazuje się symbolika przestrzenna zawarta w języku, pozwalająca na umieszczenie w niej danego przedmiotu i zjawiska, opisanie relacji, w jakie z nią wchodzi, umożliwiająca odkrycie ambiwalencji wiatru, jego przynależności zarówno do sfery sacrum, jak i profanum. Kluczowy dla zrozumienia tej sprzeczności jest zaś dualizm ontologiczny wiatru. Kulturę i literaturę chorwacką można porównać do róży wiatrów. Charakteryzująca ją wielość pozostanie jednością tylko wówczas, gdy zostanie zachowana świadomość jej różnorodności. |