Explicitation in simultaneous interpreting : a study into explicitating behaviour of trainee interpreters

Abstract

"Eksplicytacja w tłumaczeniu symultanicznym. Analiza zachowań eksplicytacyjnych studentów tłumaczenia ustnego" Do niedawna uważano, że eksplicytacja, jako zjawisko często przybierające formę amplifikacji tekstowej, występuje niezwykle rzadko w przekładzie symultanicznym, w którym ograniczenia czasowe nie pozwalają na tego typu operacje tekstowe. Badania między innymi Shlesinger (1995) dowiodły jednak, że eksplicytacja występuje w tłumaczeniu symultanicznym i choć uwarunkowana w dużej mierze ograniczeniami medium, nie jest bynajmniej zjawiskiem marginalnym. Celem niniejszej monografii jest analiza zjawiska eksplicytacji w tłumaczeniu symultanicznym studentów tłumaczenia ustnego. Trzy aspekty, na których skupia się autorka, to strategiczność eksplicytacji, wpływ kierunku tłumaczenia na tego typu zmiany oraz zależność pomiędzy indywidualnym stylem tłumaczenia a zachowaniem eksplicytacyjnym. Badanie ma charakter eksperymentalny. Badany jest zarówno produkt przekładu (poprzez porównanie tekstów wyjściowych z docelowymi), jak i sam proces tłumaczenia symultanicznego (poprzez analizę protokołów retrospektywnych). Korpus pracy stanowią nagrania i transkrypcje 240 tekstów docelowych wykonanych przez 120 tłumaczy – łącznie około 75 godzin nagrań. Część pierwsza (rozdziały od pierwszego do trzeciego) stanowi wprowadzenie do części empirycznej (drugiej). Rozdział pierwszy przedstawia aktualny stan badań nad eksplicytacją w przekładzie. Eksplicytacja to jedno z najczęściej omawianych zagadnień we współczesnej translatoryce. Jednak przyglądając się licznym opracowaniom i badaniom empirycznym, trudno oprzeć się wrażeniu, że już samo jednoznaczne zdefiniowanie tego zjawiska nastręcza niemałych trudności. Autorka omawia różne propozycje definicji eksplicytacji, zestawiając to pojęcie z pokrewnymi terminami, takimi jak dodanie, amplifikacja czy nadtłumaczenie, oraz charakteryzując pojęcia eksplicytności i implicytności leżące u podstaw eksplicytacji. Definicja przyjęta w niniejszej monografii, oparta w dużej mierze na pracach Murtisari (2013, 2016) i Séguinot (1988), zakłada, że eksplicytacja to transformacja polegająca na eksplicytnym wyrażeniu w tekście docelowym tego, co implicytne w tekście wyjściowym, lub na bardziej eksplicytnym wyrażeniu tego, co już eksplicytne w oryginale. Innymi słowy, eksplicytacja ma miejsce, jeśli treści implikowane czy też presuponowane w tekście wyjściowym zostały wyrażone wprost w tekście docelowym lub jeśli element tekstu wyjściowego został uwydatniony w tekście przekładu poprzez zastosowanie emfazy bądź dobór środków leksykalnych. Innym istotnym czynnikiem definiującym eksplicytację jest jej niezależność od różnic systemowych. Istnieje co prawda szereg prac, w których zmiany uwarunkowane różnicami systemowymi są uważane za tak zwaną eksplicytację obligatoryjną, większość współczesnych badaczy jest jednak zgodna, że za eksplicytację należy uznać jedynie te zmiany, które są całkowicie niezależne od różnic systemowych, a nawet preferencji stylistycznych danej pary języków. Zatem dowodem na istnienie eksplicytacji w tekście przekładu jest możliwość wypracowania jego poprawnej, lecz mniej eksplicytnej wersji. W rozdziale drugim zostały omówione mechanizmy językowe, które służą eksplikowaniu treści w tekście docelowym. Eksplicytacja może przyjmować formę amplifikacji tekstowej, a co za tym idzie, pociągać za sobą wprowadzenie do tekstu docelowego dodatkowych elementów leksykalnych lub syntaktycznych, lub formę konkretyzacji, która wiąże się nie z wprowadzeniem dodatkowych elementów, a jedynie z uwydatnieniem istniejących poprzez dobór bardziej eksplicytnych środków leksykalnych lub struktur syntaktycznych. Do pierwszej grupy należą: dodawanie konektorów, zastępowanie zaimków osobowych powtórzeniami danych jednostek leksykalnych, reiteracja, uzupełnianie konstrukcji eliptycznych, dodawanie przydawek i określników, dodawanie wyrażeń asekuracyjnych (hedges), dodawanie wyrażeń porządkujących tekst, dodawanie nazw własnych do nazw rodzajowych, dookreślanie znaczenia oraz rozwinięcie definicyjne; do drugiej: zastępowanie nominalizacji konstrukcjami czasownikowymi (demetaforyzacja gramatyczna), demetaforyzacja leksykalna lub zastępowanie metafor porównaniami, dookreślanie leksykalne, a także zamiana nazwy rodzajowej na nazwę własną. Niniejsza klasyfikacja eksplicytacji pod względem jej manifestacji w strukturze powierzchniowej tekstu została zastosowana w analizie przedstawionej w rozdziałach empirycznych. Rozdział trzeci przedstawia metodologię wykorzystaną w pracy oraz główne hipotezy i pytania badawcze. Autorka opisuje także szczegółowo procedury zastosowane w badaniu eksperymentalnym oraz charakteryzuje samą metodę retrospekcji w szerszym kontekście badań nad procesem przekładu; podaje również informacje na temat uczestników eksperymentu oraz tekstów stanowiących korpus badawczy. Znaczna część rozdziału została poświęcona modelowi teoretycznemu, stanowiącemu podstawę analizy eksplicytacji w tłumaczeniu symultanicznym. Analiza została przeprowadzona z uwzględnieniem ograniczeń typowych dla tłumaczenia ustnego (The Interpreting Constraints), użytych po raz pierwszy w badaniach nad spójnością tekstu tłumaczonego symultanicznie przez Shlesinger (1995). Czynniki ograniczające proces tłumaczenia ustnego obejmują: ograniczenie czasowe (The Time Constraint), ograniczenie związane z wymogiem linearności wypowiedzi (The Linearity Constraint), ograniczenie wynikające z braku wspólnego kontekstu komunikacyjnego (The (Un)shared Knowledge Constraint) oraz ograniczenie ze względu na pojemność pamięci (The Memory Load Constraint). Model ograniczeń w przekładzie ustnym (The Interpreting Constraints) zaproponowany przez Shlesinger został rozbudowany w niniejszej monografii o założenia Teorii Przetwarzania Informacji, a w szczególności Modeli Wysiłkowych oraz Modelu Grawitacyjnego Gile’a (1995). W poszerzonym modelu ograniczeń w przekładzie ustnym uwzględniono także koncepcję domen tekstualności Hatima i Masona (1997). Pierwszy z rozdziałów empirycznych (rozdział czwarty) prezentuje wyniki analizy dotyczącej strategiczności eksplicytacji w tłumaczeniu symultanicznym. Rezultaty badań świadczą o tym, że strategiczne zastosowanie tego typu modyfikacji tekstowych jest stosunkowo rzadkie w przekładzie symultanicznym, a co za tym idzie, niewielki odsetek przypadków eksplicytacji jest efektem świadomej decyzji tłumacza. Większość tego typu zmian w strukturze powierzchniowej tekstu nie została zwerbalizowana w protokołach retrospektywnych, a część tłumaczy przyznaje, że niektórych eksplicytacji dokonali odruchowo, w sposób automatyczny. Analiza protokołów retrospektywnych pokazuje również powody stosowania strategicznej, w pełni świadomej eksplicytacji. Jedną z motywacji jest aspekt komunikacyjny, podkreślany w pracach wielu badaczy przekładu. Zgodnie z tym założeniem, eksplicytacja bywa efektem troski tłumacza o odbiorców, którym chce on jak najlepiej przybliżyć treść komunikatu. Zastosowanie eksplicytacji wiąże się także ze zmniejszeniem wysiłku wkładanego w przetwarzanie informacji, przez co łatwiej odczytać komunikat. Wiele komentarzy retrospektywnych jednoznacznie wskazuje na świadome dążenie tłumacza do podniesienia walorów komunikacyjnych tekstu docelowego. Jednak przeważającą motywacją są same ograniczenia przekładu symultanicznego. Wydawać by się mogło, że ograniczenia te nie pozwalają tłumaczowi na eksplikowanie treści w tekście docelowym. Wyniki badań wskazują jednak, że w wielu przypadkach zastosowanie bardziej eksplicytnych form jest spowodowane właśnie ograniczeniami. W rozdziale piątym przedstawiono wyniki analizy wpływu kierunkowości na zachowania eksplicytacyjne tłumaczy. Tłumaczenie na język B jest powszechnie uważane za trudniejsze i wiąże się z większym wysiłkiem kognitywnym. Z tego też powodu kierunek ten charakteryzuje się większą częstotliwością eksplicytacji. Tłumacze częściej uzasadniają tego typu zmiany ograniczeniami, a jako powód podają konieczność kompensacji pominiętych segmentów tekstu, wypełnienia pauz spowodowanych koniecznością wydłużenia EVS-u, problemy z doborem leksykalnym oraz inne tym podobne. Interesujące wyniki dało porównanie tekstów docelowych i protokołów retrospektywnych z ankietą. W wielu przypadkach widać wyraźny brak korelacji pomiędzy realnym zachowaniem eksplicytacyjnym danej osoby a deklarowanymi przez nią w ankiecie preferencjami. Dowodzi to, że większość przypadków eksplicytacji w tłumaczeniu symultanicznym nie wynika ze świadomej decyzji tłumacza. Ostatni z rozdziałów analitycznych (rozdział szósty) dotyczy zależności pomiędzy indywidualnym stylem tłumaczenia a użyciem eksplicytacji. Autorka wyodrębnia dziewięć stylów eksplicytacyjnych, biorąc pod uwagę kryteria częstotliwości występowania oraz konsekwencji użycia tej transformacji tekstowej. Wiele tłumaczeń tego samego tekstu wyjściowego (każdy z 6 tekstów został przetłumaczony przez 40 tłumaczy) pozwoliło także na analizę zbieżności zachowań eksplicytacyjnych. Analiza wykazała bardzo niski poziom zbieżności, co świadczy o tym, że eksplicytacja jest zachowaniem bardzo indywidualnym, nie tylko zależnym od elementów stałych, takich jak ogólny styl tłumaczenia i preferowanie co do stosowania określonych strategii ratunkowych, lecz także uwarunkowanym sposobem przetworzenia poprzednich segmentów tekstu w danej sytuacji.