Ambiwalencje znaczeń : o językowych eksperymentach sowizdrzałów

Abstract

Jak wynika z podanych przykładów literackich, eksperymenty językowe pisarzy sowizdrzalskich były nowatorskie i nie tylko przynosiły efekt humorystyczny, nie tylko przedrzeźniały szlacheckie nazwiska, styl życia warstw społecznie uprzywilejowanych oraz wzory oficjalnej poezji uczonej. Przedrzeźniały też mentalność oraz styl bycia chłopów, księży, rzemieślników, lekarzy. Wykorzystując znajomość wzorów życia, myślenia i sposobu posługiwania się językiem przez różne grupy społeczne i zawodowe ówczesnej Rzeczypospolitej (szlachty, księży, chłopów, mieszczan — rzemieślników, mniejszości narodowych), rybałtowski pisarz umie odpowiednio żonglować słowem. Nierzadko w obrębie jednego utworu zderzają się ze sobą diametralnie różne postawy bohaterów, odmiennie pojmujących te same zlepki słów oraz sens tych samych zdań, a nawet odmiennie interpretujących znaczenia zawarte w dłuższych wypowiedziach; stanowi to wynik różnego ich sposobu myślenia i — w sposób przejaskrawiony, karykaturalny — ujawnia relatywny charakter kodu językowego jako środka komunikowania się między ludźmi. A więc — jak widzimy — nieufność do języka nie jest wytworem dopiero dwudziestowiecznego „teatru absurdu”. Po absurd — użyty nie tylko jako środek wytwarzania efektu komicznego — sowizdrzałowie sięgają chętnie. Alogiczne skojarzenia i neologizmy słowne są jednym ze sposobów odniesienia się do rzeczywistości zewnętrznej, przewartościowania tradycyjnych ocen lub skostniałych przesądów. Obracający się na granicy różnych światów — chłopskiego, szlacheckiego, mieszczańskiego — rybałtowski twórca z żadnym z tych światów nie identyfikował się, wobec każdego z nich wyraził dystans, a możliwości odczytania tekstu pozostawił licznej rzeszy odbiorców.