dc.description.abstract | Świat współczesnej kultury przeciwstawia różnice i wielość dawnemu pragnieniu
ujednolicania, eliminuje ciągłość na rzecz przypadkowości, różnorodność i odmienność
stawia wyżej niż tożsamość i podobieństwo, odrzuca porządek i bezpieczeństwo teoretycznych
sformułowań. Próba potwierdzenia, że trwa niezmiennie również dziś jakiś
prąd estetyczno-literacki, który dla niektórych jest niczym innym niż historycznym
zjawiskiem z przeszłości, może się wydać pustym i beznadziejnie nierealnym zabiegiem
retorycznym. Punktem wyjścia prezentowanej monografii jest jednak założenie,
że teksty artystyczne powstające i funkcjonujące w specyficznym środowisku kulturalnym
i w określonej tradycji powinna łączyć jakaś cecha wspólna. I to właśnie tej cesze
wspólnej, definiowanej jako ekspresjonizm, poświęcona jest praca.
W dwu rozdziałach wprowadzających przedstawiono genezę i ewolucję ekspresjonizmu
historycznego w początkach XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem włoskich
odmian tej tendencji: futuryzmu i poglądów estetycznych twórców skupionych wokół
florenckiego czasopisma „La Voce” (1914–1918). Ekspresjonizm jest zwykle definiowany
jako prąd artystyczny powstały na początku XX wieku w środowisku niemieckojęzycznej
bohemy artystycznej w opozycji do impresjonizmu. Dopiero z czasem ta nowa technika
artystyczna, która zawierała w sobie również nową koncepcję świata i człowieka, przeniosła
się w dziedzinę literatury. Podstawą do badania charakterystyki i wydobycia
cech stałych nurtu w tym okresie są zatem teoretyczne teksty zarówno niemieckich
autorów i artystów (m.in. Hermanna Bahra, Wilhelma Worringera, Gottfrieda Benna),
jak i badaczy polskich (Erazma Kuźmy) oraz włoskich (Gianfranca Continiego, Paola
Chiariniego). Niemiecka i włoska awangarda artystyczno-literacka początków XX wieku
jest jednak tylko jedną z form, w której realizuje się ekspresjonistyczna tendencja.
Historycy literatury (m.in. Contini, Segre, Isella) podkreślali bowiem wielokrotnie, że
literatura włoska od swego zarania była naznaczona postawą buntu wobec ustalonych
kanonów i autorytetów estetycznych. Ta niepokorna forma wyrazu artystycznego została
nazwana ekspresjonistyczną linią rozwojową literatury. Jest to niewątpliwie tendencja
ahistoryczna, nieprzyporządkowana żadnemu literackiemu prądowi, lecz wciąż żywa
i aktualna jako odbicie pewnego rodzaju postawy intelektualnej, filozoficznej i moralnej
wobec rzeczywistości, w której człowiek żyje i tworzy. Rozumiana w ten sposób
tendencja ekspresjonistyczna ma pewien niezmienny zespół cech, takich jak: łączenie
kontrastów, eksperyment językowy, resemantyzacja, nieciągłość, epizodyczność i eliptyczność
narracji, chaos świata przedstawionego, przypadkowość zdarzeń, hiperbolizacja i zniekształcenia w obrazowaniu. Efekt ekspresjonizmu powstaje wskutek uwypuklenia
jednej z tych cech, definiowanej jako dominanta ekspresjonistyczna, oraz dzięki artystycznej
transfiguracji (przekształceniu).
W kolejnych rozdziałach książki badaniu poddane zostały teksty prozatorów włoskich
końca XX wieku, pod kątem obecności w nich tak rozumianej dominanty ekspresjonistycznej
i sposobów transfiguracji artystycznej poszczególnych warstw kompozycyjnych
tekstu literackiego. Spektrum autorów tekstów poddanych analizie może się wydać
zbyt szerokie czy też nawet niespójne, gdyż obejmuje zarówno tzw. młodych pisarzy,
debiutujących w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku (Tondelli, Ammaniti,
Nove, Scarpa i in.), jak i autorów bardziej „klasycznych”, o ugruntowanej pozycji
(Consolo, Bufalino, Volponi, Testori). Wszystkich przywołanych pisarzy łączy jednak
silne pragnienie zbudowania nowego eksperymentalizmu, zrodzonego ze świadomości
definitywnego kryzysu, w jakim znalazła się współcześnie kategoria języka.
Na wszystkich trzech poziomach (językowym, narracyjnym i tematycznym) analizowanych
utworów zostały wyodrębnione pewne stałe cechy, charakteryzujące pisarstwo
ekspresjonistyczne. W warstwie językowej jest to przede wszystkim przekraczanie norm,
hybrydyzacja języka, włączenie do literackiego repertorium neologizmów, archaizmów,
dialektalizmów, terminów specjalistycznych oraz języka mówionego. Wszystkie te zabiegi
mają na celu wydobycie i wzmocnienie ekspresywności tekstu. Analiza schematów
narracyjnych oraz relacji autor–narrator, tekst–czytelnik wydobywa podstawowe cechy
diegezy ekspresjonistycznej, tj. zmienność fokalizacji, tendencje metanarracyjne, symultaniczność
epizodów. Wynikiem tych zabiegów jest wrażenie statyczności i subiektywności
czasu, cechy narracji obecnej również w literaturze modernizmu. Podstawowymi
składnikami imaginarium ekspresjonistycznego są motywy miasta, księżyca i snu,
obecne także w literaturze ekspresjonistycznej początku XX wieku i aktualizowane przez
narratorów postmodernistycznych za pomocą łączenia kontrastów, wydobycia efektu
obcości, alegorii i hiperbolizacji.
Precyzyjne określenie, czym ekspresjonizm jest dziś, w czasach, gdy tak trudno
i niemal niezręcznie jest mówić o eksperymencie artystycznym czy literackim, wydaje
się równie trudne jak na początku wieku, w dobie awangard historycznych. Awangardy
historyczne, a zatem również ekspresjonizm, stały się bowiem od dawna częścią współczesnego
kanonu. Ekspresjonistyczne techniki wyrazu artystycznego upowszechniły
się i straciły transgresyjny charakter; zmieniła się też ich rola i sposób funkcjonowania
w rozległej koine literatury postmodernistycznej. Zmiany te nie oznaczają jednak utraty
znaczenia czy artystycznej produktywności.
Ekspresjonizm jako styl i funkcja tekstu, ale także filozofia i wizja człowieka, jest
stale obecny, działając w tyglu wielości i różnorodności dzisiejszej literatury, pozbawionej
granic i teoretycznych odniesień. Funkcja ekspresjonizmu w dobie dzisiejszej to
przede wszystkim funkcja komunikacyjna. Jest on w istocie przede wszystkim bardzo
dynamicznym i zmiennym kodem artystycznym, dzięki swojej naturze zachowującym
żywotność, bo dzięki niemu przeszłość i współczesność literacka wchodzą z sobą w relacje
i współdziałają. Tradycja ekspresjonizmu, przynależąc do historii literatury, generuje
w postmodernistycznych tekstach literackich efekty nowe i nieprzewidywalne, stając się
tym samym emblematycznym przykładem postmodernistycznej techniki twórczej. Jest
to kod komunikacyjny otwarty na wszelkie nowości tematyczne i stylistyczne. Z tego
niezwykłego połączenia klasyki z eksperymentem powstaje w literaturze naznaczonej ekspresjonizmem nowa jakość, nowa wartość estetyczna, znakomicie oddająca wieloznaczność
i wewnętrzne sprzeczności współczesnej literatury. Pisarze ekspresjoniści
epoki postmodernizmu wobec kryzysu funkcji języka, a funkcji języka literackiego
w szczególności, proponują nawiązanie nowej relacji z rzeczywistością, która od zawsze
była przecież i pozostaje nadal podstawową inspiracją i materią literatury. Ta nowa relacja
traktuje rzeczywistość jako dynamiczny proces lub raczej jako wielość jednoczesnych
procesów, które tylko literatura ekspresjonizmu jest w stanie ująć w słowa. Pisarz jest
zatem rejestratorem dynamicznych procesów, również wewnętrznych, najbardziej intymnych,
niezwykłych, irracjonalnych halucynacji, rejestratorem, który stara się uchwycić
fragment lub jedną z wersji tego, co jest cechą najbardziej wyraźną naszych czasów –
nieprzewidywalnej zmienności. | pl_PL |