Polish and English consonantal clusters : a contrastive analysis within the strict CV frameworks

Abstract

Podstawowym zadaniem niniejszej pracy jest wyjaśnienie przyczyny zróżnicowania grup spółgłoskowych w języku angielskim i polskim. Różnica ta sprowadza się do liczby segmentów i kolejności ich występowania, jest ona szczególnie widoczna w nagłosowych zbitkach spółgłoskowych występujących w początkowej pozycji wyrazu. Ogólnie rzecz ujmując, język polski, w przeciwieństwie do języka angielskiego, ma złożone grupy spółgłoskowe (nawet do czterech segmentów), w których kolejność spółgłosek jest stosunkowo dowolna — spółgłoska właściwa może poprzedzać spółgłoskę oraz następować po spółgłosce sonornej. Dodatkowo w pracy tej staramy się wyjaśnić ścisłą zależność między liczbą segmentów pojawiających się w nagłosowych grupach spółgłoskowych i ich stosunkowo dowolną kolejnością. Inaczej mówiąc, próbujemy odpowiedzieć na pytanie, dlaczego w językach o względnie prostych grupach spółgłoskowych, jak na przykład w języku angielskim, segmenty pojawiają się w ściśle określonej kolejności — spółgłoska właściwa zawsze poprzedza spółgłoskę sonorną (pomijając zbitki typu s + spółgłoska), a w językach o złożonych grupach spółgłoskowych kolejność występowania segmentów jest stosunkowo dowolna. Kolejnym celem, jaki stawiamy sobie w tej pracy, jest udowodnienie, że granica początku wyrazu, tradycyjnie oznaczana symbolem kratki ,,#”, jest w rzeczywistości obiektem o ściśle fonologicznym charakterze — pustą jednostką CV, tj. pustą pozycją spółgłoskową, po której następuje pusta pozycja samogłoskowa. Z uwagi na fakt, że obiekt ten, będąc pustą jednostką CV, musi podlegać tym samym prawom co inne puste pozycje, jego obecność ma bezpośredni wpływ na procesy fonologiczne, a także na sylabifikację grup spółgłoskowych. Ściślej mówiąc, w pracy tej staramy się wykazać, iż zastąpienie granicy początku wyrazu pustą jednostką CV ( L o w e n s t am m 1999) jest nie tyle możliwe, ile bezwzględnie konieczne, szczególnie w przypadku wyjaśnienia różnic w budowie nagłosowych grup spółgłoskowych w różnych językach. Do zrealizowania wspomnianych celów posłużyła nam szczegółowa analiza procesów fonologicznych, które swoim zasięgiem obejmują spółgłoski sonorne. W języku polskim są to: zbitki spółgłoskowe, w których pojawiają się tzw. uwięzione sonoranty (trapped sonorants), jak również zjawisko rozbicia wargowych spółgłosek miękkich na dwa segmenty, tj. na spółgłoskę wargową i półsamogłoskę j, i ich dalszy rozwój w dialekcie kurpiowskim. W języku angielskim zajęliśmy się natomiast analizą spółgłosek zgłoskotwórczych. Dodatkowo proponujemy wyjaśnienie przyczyny powstania „pozornych” zbitek spółgłoskowych (bogus clusters) i wyjaśnienie mechanizmu synkopy samogłoskowej w języku angielskim. W pracy tej udowadniamy, że zjawiska pozornie niemające ze sobą nic wspólnego, takie jak spółgłoski zgłoskotwórcze, , pozorne” zbitki spółgłoskowe i synkopa, mają w rzeczywistości jedno źródło i można je opisać za pomocą tego samego mechanizmu. Wnioski płynące z analizy poszczególnych procesów fonologicznych oraz z dystrybucji segmentów w nagłosowych grupach spółgłoskowych potwierdzają konieczność wprowadzenia pustej jednostki CV do fonologicznego opisu języków. Dodatkowo, analiza poszczególnych przykładów z języka polskiego i angielskiego dowodzi, iż spółgłoski sonorne odgrywają aktywną, a nie, jak zwykło się przyjmować we wcześniejszych analizach, bierną rolę w procesach fonologicznych. Dotyczy to również takich procesów, w których spółgłoskom sonornym przypisywano do tej pory zdecydowanie bierny charakter, np. formowanie półgeminantów typu nosowa + wybuchowa i wybuchowa + nosowa w języku angielskim i niemieckim czy synkopa samogłoskowa w języku angielskim. W niniejszej pracy wykazaliśmy, że czynnikiem warunkującym fonologiczną aktywność sonorantów jest pozycja, jaką spółgłoski te zajmują w strukturze sylaby. W sytuacji, gdy spółgłoska sonorna znajdzie się w pozycji słabej (przed pustą pozycją samogłoskową), możemy obserwować jej ekspansję w kierunku pozycji sąsiednich. To rozwiązanie tłumaczy obecność uwięzionych spółgłosek sonornych w języku polskim, powstawanie spółgłosek zgłoskotwórczych w języku angielskim, niemieckim czy czeskim, a także występowanie takich zjawisk, jak „pozorne” zbitki spółgłoskowe i synkopa samogłoskowa w języku angielskim i niemieckim. Podsumowując, w pracy tej wyjaśniamy przyczynę zróżnicowania nagłosowych grup spółgłoskowych między językiem angielskim a językiem polskim. Wskazujemy na konieczność zastąpienia tradycyjnego pojęcia początku wyrazu pustą jednostką CV i wprowadzenia jej do teorii fonologii. Ponadto udowadniamy, że część zjawisk fonologicznych, często pozornie ze sobą niezwiązanych, można wyjaśnić, podając ich wspólną przyczynę, którą jest reakcja sonorantów na zajmowane miejsce w strukturze sylaby. Rozwiązanie to otwiera drogę dalszym badaniom, pozwalając spojrzeć w nowatorski sposób na grupy spółgłoskowe w innych językach, może przyczynić się również do zrozumienia procesów, w których obserwuje się obecność spółgłosek sonornych.