| Abstract: | W rozprawie przedstawiono przegląd stanowisk badawczych dotyczących regionalizmów językowych oraz zaprezentowano wyniki badań nad sposobem funkcjonowania tego pojęcia w świadomości użytkowników języka reprezentujących różne środowiska, warstwy i grupy społeczne.
Analiza stanu badań nad regionalizmami językowymi ujawniła, że w niektórych ujęciach granice pojęcia regionalizmu są nieostre, co prowadzi do błędnego utożsamiania regionalizmów z elementami terytorialnych odmian języka (dialektów, gwar). Ustalenie relacji terminu regionalizm względem pojęć takich, jak dialektyzm i gwaryzm okazało się niezwykle istotne – pozwoliło mi wskazać te składniki definicji regionalizmu językowego, które wymagają doprecyzowania. Rozróżnienie regionalizmów i dialektyzmów opiera się głównie na kryterium socjologicznym – zasięg występowania regionalizmów jest szerszy w porównaniu z zasięgiem dialektyzmów, których nie spotyka się w mowie (również potocznej) warstwy społecznej określanej jako „inteligencja”. Przyjęcie powszechnie stosowanej definicji regionalizmów pociąga więc za sobą dyskusję na temat tego, czym jest inteligencja oraz jakie ścisłe kryteria służą wyodrębnieniu warstwy społecznej określanej jako „ludzie wykształceni”. W związku z tym podjęłam próbę ustalenia współczesnego znaczenia określenia inteligencja. Chciałam też dociec, czy współcześnie przedstawiciele tej warstwy postrzegani są jako autorytet w kwestii poprawności i sprawności językowej. Przedstawione w rozprawie wyniki badań ankietowych dowiodły, że w odczuciu użytkowników języka pojęcie inteligencja w różnym stopniu odnosi się do przedstawicieli tego zróżnicowanego wewnętrznie środowiska oraz że nie każda osoba reprezentująca środowisko inteligencji może w jednakowym stopniu uchodzić za autorytet językowy, a grono osób zasługujących na to miano stale maleje, gdyż coraz częściej wykształcenie nie idzie w parze z dbałością o język.
Wniosek z tej części rozważań dotyczy konieczności zdefiniowania na nowo pojęcia inteligencja (w znaczeniu ‘ludzie wykształceni’) i uwzględnienia w tej definicji efektów przemian, jakie zaszły w społeczeństwie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. o wyróżniki tej warstwy społecznej nadal pozostaje otwarte. Jednak wiadomo już, że z inteligencją (w znaczeniu takim, w jakim pojęcie to stosuje się w odniesieniu do tzw. przedwojennej inteligencji) nie można obecnie utożsamiać ogółu osób posiadających wyższe wykształcenie.
Inne badania ankietowe przeprowadzone na użytek rozprawy dotyczyły funkcjonowania pojęcia regionalizm językowy na tle innych terminów – takich jak region, dialektyzm (i dialekt) czy gwaryzm (i gwara). Analiza wypowiedzi uzyskanych tą drogą pozwala porównać stan badań nad regionalizmami z nienaukowym, intuicyjnym sposobem pojmowania tego terminu przez użytkowników języka. Jeden z wniosków nasuwających się po analizie wyników ankiety jest taki, że pojęcie regionalizm jest właściwie (tj. równoznacznie z ustaleniem naukowym) rozumiane przez niewielką grupę użytkowników języka. Wiele osób myli to pojęcie z terminem dialektyzm, nie zdając sobie sprawy z różnic pomiędzy tymi dwiema odrębnymi klasami elementów języka. Badanie dowiodło również, że użytkownicy języka nie dostrzegają regionalnego charakteru niektórych form, nie uważają ich za regionalizmy, lecz za formy ogólnopolskie. Poza tym niektóre regionalizmy postrzegane są przez nich jako elementy gwar. Istnieją także takie formy, uznane przez językoznawców za regionalizmy językowe, które większość użytkowników języka ocenia jako błędy językowe.
Najwięcej miejsca w rozprawie poświęcono ujęciom regionalizmów na gruncie kultury języka, gdyż istotą pojęcia regionalizmu – obok jego związku z kwestią terytorialnego zróżnicowania języka – jest zgodność z normą językową. To odróżnia regionalizmy od gwaryzmów i dialektyzmów. Jednak stanowiska językoznawców w kwestii statusu normatywnego regionalizmów różnią się od siebie. Dają się też zauważyć pewne niekonsekwencje, np. klasyfikacja regionalizmów wyróżniająca wśród nich elementy mieszczące się w normie językowej wzorcowej, pozostające na poziomie normy użytkowej regionalnej oraz sytuujące się poza normą – nawet użytkową. Jest to klasyfikacja niezgodna z istotą pojęcia regionalizmu językowego, którego ważną cechą jest zgodność z normą językową. Dlatego wnioskiem w tej części rozprawy jest stwierdzenie, że uznanie danego elementu językowego za regionalizm powinno wiązać się z uznaniem tej jednostki za poprawną.
Rozważania przedstawione w tej części rozprawy prowadzą do wniosku, że ocena regionalizmów jako mieszczących się w normie wzorcowej języka lub w normie użytkowej regionalnej w dużej mierze zależy od tego, czy mają one odpowiedniki w postaci wariantów ogólnopolskich, tj. form należących do języka ogólnego, ponadregionalnego.
Inny wniosek dotyczy statusu pewnych form uznawanych powszechnie za ogólnopolskie, które jednak stanowią dla regionalnych wariantów opozycję innego rodzaju – bowiem mogą być uznane za opozycyjne warianty regionalne. Zamiast opozycji regionalizm – forma ogólnopolska mamy być może w tych przypadkach do czynienia z opozycją regionalizm – inny regionalizm.
Potrzeba głębszego zbadania tej kwestii wydaje się zasadnym postulatem. Podobnie jak konieczność upowszechnienia wiedzy na temat regionalizmów językowych, które wbrew prognozom sprzed kilkudziesięciu lat nie zniknęły z języka, lecz nadal stanowią liczny zbiór form, które spotykają się ze skrajnie różnymi ocenami – od aprobaty po negatywne nastawienie wynikające z błędnego przekonania o ich niezgodności z normą językową. |