Abstrakt: | Obiekt badawczy w niniejszej pracy stanowią zarówno samodzielne jednostki leksykalne
(np. dramat, estetyka, technika, technologia, energia, energetyka itp. oraz pochodne od nich),
jak i morfemy rdzenne zapożyczone z języka greckiego (bio-, cyber-, eko-, ekono-, elektro-,
mega-) w strukturze wybranych części mowy języka polskiego i rosyjskiego. Przedmiotem
analizy są semantyczne, morfologiczno-słowotwórcze i stylistyczne właściwości wspomnianych
części mowy w polsko-rosyjskiej konfrontacji.
Wybór problematyki badawczej był podyktowany chęcią szczegółowego opisu wybranego
fragmentu leksyki spokrewnionych języków z punktu widzenia wpływu obcych elementów językowych
na ich słownictwo, a następnie dalszej ich ewolucji i ekspansji w pozostałych obszarach
systemu językowego. Jej wybór jest tym bardziej uzasadniony, że wspomniana problematyka nie
była dotąd obiektem szczegółowych, polsko-rosyjskich badań (ze szczególnym uwzględnieniem
najnowszych zjawisk w obu językach).
Istniejąca dość obszerna literatura przedmiotu, omawiana w rozdziale I, pozwala wysnuć
wniosek, że zapożyczenia rozpatrywane były przede wszystkim jako zjawisko leksykalne.
Interesująca nas tematyka była także często analizowana z punktu widzenia słowotwórstwa,
morfologii oraz procesów adaptacji elementów obcego pochodzenia. W mniejszym stopniu
opisane zostały kwestie zapożyczeń w obszarze frazeologii i dialektologii.
Należy zauważyć, że zapożyczenia z greki w leksyce języka rosyjskiego stanowią dość
liczną grupę, w związku z czym ich odzwierciedlenie w rosyjskiej literaturze językoznawczej
okazało się bardziej gruntowne i wszechstronne niż w polskiej. Ponadto można było zaobserwować
różne metody analizy zapożyczeń, nie zawsze pokrywające się określenia ich typologii
i klasyfikacji.
W odróżnieniu od analogicznych prac porównawczych, co staraliśmy się pokazać w rozdziale
II niniejszej monografii, udało się wykryć potencjalne konceptualne mechanizmy wpływające
na synonimiczność obcych morfemów (mega-, super, hiper-, ekstra-) względem nie
tylko rodzimych odpowiedników, ale także pozostałych wyrażeń ze znaczeniem oceny (głównie
pozytywnej). Jak się wydaje, udało się również wyjaśnić kwestię łączliwości leksoidu megaw
obu językach z odpowiednimi rzeczownikami (na tle języka greckiego). Łączliwość może
wynikać z dwóch wyróżnionych znaczeń głównych wektorowego i skalarnego, które wnosi
dany komponent w zależności od tego, czy łączy się on z rzeczownikiem konkretnym, czy
abstrakcyjnym. Przez znaczenie wektorowe w niniejszej pracy rozumiana jest cecha realizująca
się przestrzennie, tzn. jako rozmiar zorientowany poziomo (długość, szerokość) oraz pionowo
(wysokość), np. mega bluza, mega kolczyki; мега сборник, мега карандаш. Znaczenie skalarne,
z kolei, pojmowane jest jako cecha, przejawiająca się przez określoną intensywność (np. mega
energia, mega masa, mega moc). W niniejszym rozdziale została także zaproponowana klasyfikacja
leksemów z intersującymi nas morfemami w zależności od rodzajów znaczeń (np. przymiotnik электронный / elektroniczny w zależności od otoczenia proponuje się interpretować
jako: 1. ‘internetowy’; 2. ‘wirtualny’ – tzn. materialnie nieistniejący; 3. ‘komputerowy’; 4. ‘odnoszący
się do elektroniki’ – а) ‘dyscypliny naukowej’, b) ‘zbioru sprzętu i aparatury’). Oprócz
tego przytaczane są semantyczne paralele między tymi częściami mowy, w których obecne są
omawiane morfemy, a leksemami, które można uważać za ich synonimy (np. экологичный /
ekologiczny = зелёный / zielony) lub antonimy (np. polskie eko- ≠ techno-).
Porównanie jednostek leksykalnych z interesującymi nas rdzeniami wykazało, że dla języka
rosyjskiego nie są zbyt charakterystyczne twory z rdzeniami eko-, mega-, podczas gdy dla
polskiego nie są typowe i częste jednostki z rdzeniem cyber-. Kontynuację analizy badanych
zjawisk na szerszym tle leksykalnym stanowi rozdział III.
Rozdział III poświęcony jest realizacji jednego z najważniejszych celów niniejszej pracy –
wykryciu i opisaniu tych semantycznych właściwości badanych jednostek leksykalnych, które
obecne są w uzualnym użyciu językowym, lecz nie są rejestrowane przez źródła słownikowe
i mogą służyć jako wskaźnik różnic i podobieństw między danymi językami. Najwięcej różnic
wykryto między rzeczownikami technika – техника, technologia – технология, energia –
энергия, energetyka – энергетика i w leksemach od nich pochodnych. Należy zaznaczyć, że
zachodzące w badanych językach procesy zmian semantycznych mają często spontaniczny charakter,
szczególnie w przypadku mowy potocznej, w której określone znaczenia niejednokrotnie
wynikają z intuicyjnego wyboru użytkowników.
Spontaniczność i żywiołowość, właściwa przede wszystkim dla języka polskiego, była
szczególnie widoczna na poziomie morfologicznym (prepozycyjne i postpozycyjne użycie)
i jednocześnie ortograficznym (pisownia rozłączna). Natomiast w języku rosyjskim zauważalne
było bardziej regularne i uporządkowane rozmieszczenie morfemów rdzennych, o czym może
świadczyć pisownia głównie łączna lub z łącznikiem i jednocześnie prepozycyjne użycie. Nie
mniej istotnym było także zbadanie i opisanie sposobu ortograficznej reprezentacji omawianych
morfemów – w języku polskim, jak wspomniano, coraz częściej spotykanych w pisowni
rozłącznej, w czym, jak się wydaje, nie należy upatrywać jedynie niekompetencji użytkowników
języka, ale najprawdopodobniej proces zbliżenia rdzeni z odpowiednimi samodzielnymi
częściami mowy (np. bio, eko, elektro, zaczynają funkcjonować jako nieodmienne rzeczowniki
obcego pochodzenia na -o typu: bordo, kakao, kilo, deko). Możliwą przyczynę takiego zjawiska
należy upatrywać, jak zauważyła J. Ziemskaja, w wysokiej częstotliwości ich użycia. Z kolei
przeważająca w języku rosyjskim pisownia łączna lub z łącznikiem pozwala sądzić, że dla tego
języka ów proces najwidoczniej jest mniej charakterystyczny.
Oprócz aspektów semantycznych i morfologicznych badanego zjawiska, pod uwagę zostały
wzięte stylistyczne i frekwencyjne właściwości wybranych jednostek leksykalnych, stanowiące
jądro rozdziału IV. Porównanie wykazało, że niektóre jednostki będąc stylistycznie nacechowanymi
bytami językowego peryferium, w drugim języku okazywały się powszechnie używanymi
i neutralnymi wyrazami. Jako podobieństwo obu języków pod względem frekwencji różnych
części mowy w wybranych stylach należy wymienić ich częstotliwość w stylu publicystycznym.
To stwierdzenie pozwala założyć, że podstawowym kanałem ich rozpowszechnienia są środki
masowego przekazu. Ponadto ujawnione różnice między badanymi językami w zakresie przynależności
analizowanych jednostek do różnych stylów może wynikać z samej historii języków
i związanego z tym wpływu różnych tradycji – wschodniej, greckiej i starosłowiańskiej, na
język rosyjski, zachodnio-łacińskiej i potoczno-mieszczańskiej na język polski.
Przeprowadzone badania pozwoliły także ustalić, że w obydwu językach proces zmian semantycznych
i, tym samym, wzbogacenie zasobu leksykalnego odbywa się w odmienny sposób:
w rosyjskim często poprzez paronimię, w polskim – synonimię i polisemię. Porównanie fragmentu
leksyki (na przykładzie wybranych przymiotników) dało także możliwość uchwycenia
różnic pod względem paronimów greckiego pochodzenia. W języku rosyjskim są one reprezentowane
przez przymiotniki współpodstawowe, zaś w polskim przez odpowiednie leksemy o różnych rdzeniach, podobne tylko formalnie. Wspomniane zjawisko paronimii w języku rosyjskim
jest niekiedy rezultatem zapożyczeń (również z języka polskiego), co może prowadzić do przypuszczenia,
że język rosyjski, zapożyczając jednostkę leksykalną, nie włącza jej automatycznie
(w przeciwieństwie do języka polskiego) do swojego systemu i tworzy parę paronimiczną nie
tylko w celu rozgraniczenia znaczeń, ale także dla stworzenia opozycji swoje / obce. Taka opozycja
może zacierać się z biegiem czasu na skutek procesów adaptacyjnych, powodując przejście
relacji paronimicznych w synonimiczne (np. симптоматический – симптоматичный,
флегматический – флегматичный), na co, jak można przypuszczać, wpływa także zewnętrzne
podobieństwo określonych leksemów. Jednak owa hipoteza wymaga odrębnych i szczegółowych
badań, co może być perspektywą dla dalszych poszukiwań w danej dziedzinie, podobnie jak
i problematyka greckich wpływów na frazeologię języka polskiego i rosyjskiego. Ciekawą perspektywą,
nie tylko z punktu widzenia naukowego, lecz także (glotto)dydaktycznego, wydaje
się także sporządzenie porównawczych leksykalno-semantycznych bloków zapożyczeń z języka
greckiego, które pozwoliłoby wychwycić obszary leksyki mniej lub bardziej przez nie zdominowane
(ze szczególnym uwzględnieniem języka ogólnego).
Przedstawione właściwości frekwencyjne, stylistyczne i semantyczne badanych jednostek
potwierdzają ich aktywną ewolucję, podkreślając przy tym konieczność dalszych studiów. Dadzą
one możliwość ustalenia tego, które znaczenia, będąc rzadkimi, efemerycznymi i przypadkowymi
mogą wyjść z użycia, a które dzięki swojej wysokiej częstotliwości, adaptacji i właściwości
dla danego systemu językowego mogą się w nim utrwalić.
Szybko zachodzące w języku rosyjskim i polskim zmiany powodują, iż leksykografia nie
zawsze nadąża – co jest w pełni zrozumiałe i wytłumaczalne – zarejestrować i precyzyjnie
określić zjawisk leksykalnych i semantycznych. Ciągłe i aktywne relacje międzyjęzykowe nie
tylko zwiększają ilość zapożyczeń, ale także stymulują procesy wewnątrzjęzykowych zmian,
których badanie wydaje się interesujące i szczególnie perspektywiczne. |