Greceskie korni v leksiceskom sostave russkogo i pol'skogo azykov : (semanticeskij, slovoobrazovatel'no-morfologiceskij i stilisticeskij aspekty)

Abstract

Obiekt badawczy w niniejszej pracy stanowią zarówno samodzielne jednostki leksykalne (np. dramat, estetyka, technika, technologia, energia, energetyka itp. oraz pochodne od nich), jak i morfemy rdzenne zapożyczone z języka greckiego (bio-, cyber-, eko-, ekono-, elektro-, mega-) w strukturze wybranych części mowy języka polskiego i rosyjskiego. Przedmiotem analizy są semantyczne, morfologiczno-słowotwórcze i stylistyczne właściwości wspomnianych części mowy w polsko-rosyjskiej konfrontacji. Wybór problematyki badawczej był podyktowany chęcią szczegółowego opisu wybranego fragmentu leksyki spokrewnionych języków z punktu widzenia wpływu obcych elementów językowych na ich słownictwo, a następnie dalszej ich ewolucji i ekspansji w pozostałych obszarach systemu językowego. Jej wybór jest tym bardziej uzasadniony, że wspomniana problematyka nie była dotąd obiektem szczegółowych, polsko-rosyjskich badań (ze szczególnym uwzględnieniem najnowszych zjawisk w obu językach). Istniejąca dość obszerna literatura przedmiotu, omawiana w rozdziale I, pozwala wysnuć wniosek, że zapożyczenia rozpatrywane były przede wszystkim jako zjawisko leksykalne. Interesująca nas tematyka była także często analizowana z punktu widzenia słowotwórstwa, morfologii oraz procesów adaptacji elementów obcego pochodzenia. W mniejszym stopniu opisane zostały kwestie zapożyczeń w obszarze frazeologii i dialektologii. Należy zauważyć, że zapożyczenia z greki w leksyce języka rosyjskiego stanowią dość liczną grupę, w związku z czym ich odzwierciedlenie w rosyjskiej literaturze językoznawczej okazało się bardziej gruntowne i wszechstronne niż w polskiej. Ponadto można było zaobserwować różne metody analizy zapożyczeń, nie zawsze pokrywające się określenia ich typologii i klasyfikacji. W odróżnieniu od analogicznych prac porównawczych, co staraliśmy się pokazać w rozdziale II niniejszej monografii, udało się wykryć potencjalne konceptualne mechanizmy wpływające na synonimiczność obcych morfemów (mega-, super, hiper-, ekstra-) względem nie tylko rodzimych odpowiedników, ale także pozostałych wyrażeń ze znaczeniem oceny (głównie pozytywnej). Jak się wydaje, udało się również wyjaśnić kwestię łączliwości leksoidu megaw obu językach z odpowiednimi rzeczownikami (na tle języka greckiego). Łączliwość może wynikać z dwóch wyróżnionych znaczeń głównych wektorowego i skalarnego, które wnosi dany komponent w zależności od tego, czy łączy się on z rzeczownikiem konkretnym, czy abstrakcyjnym. Przez znaczenie wektorowe w niniejszej pracy rozumiana jest cecha realizująca się przestrzennie, tzn. jako rozmiar zorientowany poziomo (długość, szerokość) oraz pionowo (wysokość), np. mega bluza, mega kolczyki; мега сборник, мега карандаш. Znaczenie skalarne, z kolei, pojmowane jest jako cecha, przejawiająca się przez określoną intensywność (np. mega energia, mega masa, mega moc). W niniejszym rozdziale została także zaproponowana klasyfikacja leksemów z intersującymi nas morfemami w zależności od rodzajów znaczeń (np. przymiotnik электронный / elektroniczny w zależności od otoczenia proponuje się interpretować jako: 1. ‘internetowy’; 2. ‘wirtualny’ – tzn. materialnie nieistniejący; 3. ‘komputerowy’; 4. ‘odnoszący się do elektroniki’ – а) ‘dyscypliny naukowej’, b) ‘zbioru sprzętu i aparatury’). Oprócz tego przytaczane są semantyczne paralele między tymi częściami mowy, w których obecne są omawiane morfemy, a leksemami, które można uważać za ich synonimy (np. экологичный / ekologiczny = зелёный / zielony) lub antonimy (np. polskie eko- ≠ techno-). Porównanie jednostek leksykalnych z interesującymi nas rdzeniami wykazało, że dla języka rosyjskiego nie są zbyt charakterystyczne twory z rdzeniami eko-, mega-, podczas gdy dla polskiego nie są typowe i częste jednostki z rdzeniem cyber-. Kontynuację analizy badanych zjawisk na szerszym tle leksykalnym stanowi rozdział III. Rozdział III poświęcony jest realizacji jednego z najważniejszych celów niniejszej pracy – wykryciu i opisaniu tych semantycznych właściwości badanych jednostek leksykalnych, które obecne są w uzualnym użyciu językowym, lecz nie są rejestrowane przez źródła słownikowe i mogą służyć jako wskaźnik różnic i podobieństw między danymi językami. Najwięcej różnic wykryto między rzeczownikami technika – техника, technologia – технология, energia – энергия, energetyka – энергетика i w leksemach od nich pochodnych. Należy zaznaczyć, że zachodzące w badanych językach procesy zmian semantycznych mają często spontaniczny charakter, szczególnie w przypadku mowy potocznej, w której określone znaczenia niejednokrotnie wynikają z intuicyjnego wyboru użytkowników. Spontaniczność i żywiołowość, właściwa przede wszystkim dla języka polskiego, była szczególnie widoczna na poziomie morfologicznym (prepozycyjne i postpozycyjne użycie) i jednocześnie ortograficznym (pisownia rozłączna). Natomiast w języku rosyjskim zauważalne było bardziej regularne i uporządkowane rozmieszczenie morfemów rdzennych, o czym może świadczyć pisownia głównie łączna lub z łącznikiem i jednocześnie prepozycyjne użycie. Nie mniej istotnym było także zbadanie i opisanie sposobu ortograficznej reprezentacji omawianych morfemów – w języku polskim, jak wspomniano, coraz częściej spotykanych w pisowni rozłącznej, w czym, jak się wydaje, nie należy upatrywać jedynie niekompetencji użytkowników języka, ale najprawdopodobniej proces zbliżenia rdzeni z odpowiednimi samodzielnymi częściami mowy (np. bio, eko, elektro, zaczynają funkcjonować jako nieodmienne rzeczowniki obcego pochodzenia na -o typu: bordo, kakao, kilo, deko). Możliwą przyczynę takiego zjawiska należy upatrywać, jak zauważyła J. Ziemskaja, w wysokiej częstotliwości ich użycia. Z kolei przeważająca w języku rosyjskim pisownia łączna lub z łącznikiem pozwala sądzić, że dla tego języka ów proces najwidoczniej jest mniej charakterystyczny. Oprócz aspektów semantycznych i morfologicznych badanego zjawiska, pod uwagę zostały wzięte stylistyczne i frekwencyjne właściwości wybranych jednostek leksykalnych, stanowiące jądro rozdziału IV. Porównanie wykazało, że niektóre jednostki będąc stylistycznie nacechowanymi bytami językowego peryferium, w drugim języku okazywały się powszechnie używanymi i neutralnymi wyrazami. Jako podobieństwo obu języków pod względem frekwencji różnych części mowy w wybranych stylach należy wymienić ich częstotliwość w stylu publicystycznym. To stwierdzenie pozwala założyć, że podstawowym kanałem ich rozpowszechnienia są środki masowego przekazu. Ponadto ujawnione różnice między badanymi językami w zakresie przynależności analizowanych jednostek do różnych stylów może wynikać z samej historii języków i związanego z tym wpływu różnych tradycji – wschodniej, greckiej i starosłowiańskiej, na język rosyjski, zachodnio-łacińskiej i potoczno-mieszczańskiej na język polski. Przeprowadzone badania pozwoliły także ustalić, że w obydwu językach proces zmian semantycznych i, tym samym, wzbogacenie zasobu leksykalnego odbywa się w odmienny sposób: w rosyjskim często poprzez paronimię, w polskim – synonimię i polisemię. Porównanie fragmentu leksyki (na przykładzie wybranych przymiotników) dało także możliwość uchwycenia różnic pod względem paronimów greckiego pochodzenia. W języku rosyjskim są one reprezentowane przez przymiotniki współpodstawowe, zaś w polskim przez odpowiednie leksemy o różnych rdzeniach, podobne tylko formalnie. Wspomniane zjawisko paronimii w języku rosyjskim jest niekiedy rezultatem zapożyczeń (również z języka polskiego), co może prowadzić do przypuszczenia, że język rosyjski, zapożyczając jednostkę leksykalną, nie włącza jej automatycznie (w przeciwieństwie do języka polskiego) do swojego systemu i tworzy parę paronimiczną nie tylko w celu rozgraniczenia znaczeń, ale także dla stworzenia opozycji swoje / obce. Taka opozycja może zacierać się z biegiem czasu na skutek procesów adaptacyjnych, powodując przejście relacji paronimicznych w synonimiczne (np. симптоматический – симптоматичный, флегматический – флегматичный), na co, jak można przypuszczać, wpływa także zewnętrzne podobieństwo określonych leksemów. Jednak owa hipoteza wymaga odrębnych i szczegółowych badań, co może być perspektywą dla dalszych poszukiwań w danej dziedzinie, podobnie jak i problematyka greckich wpływów na frazeologię języka polskiego i rosyjskiego. Ciekawą perspektywą, nie tylko z punktu widzenia naukowego, lecz także (glotto)dydaktycznego, wydaje się także sporządzenie porównawczych leksykalno-semantycznych bloków zapożyczeń z języka greckiego, które pozwoliłoby wychwycić obszary leksyki mniej lub bardziej przez nie zdominowane (ze szczególnym uwzględnieniem języka ogólnego). Przedstawione właściwości frekwencyjne, stylistyczne i semantyczne badanych jednostek potwierdzają ich aktywną ewolucję, podkreślając przy tym konieczność dalszych studiów. Dadzą one możliwość ustalenia tego, które znaczenia, będąc rzadkimi, efemerycznymi i przypadkowymi mogą wyjść z użycia, a które dzięki swojej wysokiej częstotliwości, adaptacji i właściwości dla danego systemu językowego mogą się w nim utrwalić. Szybko zachodzące w języku rosyjskim i polskim zmiany powodują, iż leksykografia nie zawsze nadąża – co jest w pełni zrozumiałe i wytłumaczalne – zarejestrować i precyzyjnie określić zjawisk leksykalnych i semantycznych. Ciągłe i aktywne relacje międzyjęzykowe nie tylko zwiększają ilość zapożyczeń, ale także stymulują procesy wewnątrzjęzykowych zmian, których badanie wydaje się interesujące i szczególnie perspektywiczne.