Varianti dell'espressionismo nella narrativa italiana postmoderna 1980-2000

Abstract

Świat współczesnej kultury przeciwstawia różnice i wielość dawnemu pragnieniu ujednolicania, eliminuje ciągłość na rzecz przypadkowości, różnorodność i odmienność stawia wyżej niż tożsamość i podobieństwo, odrzuca porządek i bezpieczeństwo teoretycznych sformułowań. Próba potwierdzenia, że trwa niezmiennie również dziś jakiś prąd estetyczno-literacki, który dla niektórych jest niczym innym niż historycznym zjawiskiem z przeszłości, może się wydać pustym i beznadziejnie nierealnym zabiegiem retorycznym. Punktem wyjścia prezentowanej monografii jest jednak założenie, że teksty artystyczne powstające i funkcjonujące w specyficznym środowisku kulturalnym i w określonej tradycji powinna łączyć jakaś cecha wspólna. I to właśnie tej cesze wspólnej, definiowanej jako ekspresjonizm, poświęcona jest praca. W dwu rozdziałach wprowadzających przedstawiono genezę i ewolucję ekspresjonizmu historycznego w początkach XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem włoskich odmian tej tendencji: futuryzmu i poglądów estetycznych twórców skupionych wokół florenckiego czasopisma „La Voce” (1914–1918). Ekspresjonizm jest zwykle definiowany jako prąd artystyczny powstały na początku XX wieku w środowisku niemieckojęzycznej bohemy artystycznej w opozycji do impresjonizmu. Dopiero z czasem ta nowa technika artystyczna, która zawierała w sobie również nową koncepcję świata i człowieka, przeniosła się w dziedzinę literatury. Podstawą do badania charakterystyki i wydobycia cech stałych nurtu w tym okresie są zatem teoretyczne teksty zarówno niemieckich autorów i artystów (m.in. Hermanna Bahra, Wilhelma Worringera, Gottfrieda Benna), jak i badaczy polskich (Erazma Kuźmy) oraz włoskich (Gianfranca Continiego, Paola Chiariniego). Niemiecka i włoska awangarda artystyczno-literacka początków XX wieku jest jednak tylko jedną z form, w której realizuje się ekspresjonistyczna tendencja. Historycy literatury (m.in. Contini, Segre, Isella) podkreślali bowiem wielokrotnie, że literatura włoska od swego zarania była naznaczona postawą buntu wobec ustalonych kanonów i autorytetów estetycznych. Ta niepokorna forma wyrazu artystycznego została nazwana ekspresjonistyczną linią rozwojową literatury. Jest to niewątpliwie tendencja ahistoryczna, nieprzyporządkowana żadnemu literackiemu prądowi, lecz wciąż żywa i aktualna jako odbicie pewnego rodzaju postawy intelektualnej, filozoficznej i moralnej wobec rzeczywistości, w której człowiek żyje i tworzy. Rozumiana w ten sposób tendencja ekspresjonistyczna ma pewien niezmienny zespół cech, takich jak: łączenie kontrastów, eksperyment językowy, resemantyzacja, nieciągłość, epizodyczność i eliptyczność narracji, chaos świata przedstawionego, przypadkowość zdarzeń, hiperbolizacja i zniekształcenia w obrazowaniu. Efekt ekspresjonizmu powstaje wskutek uwypuklenia jednej z tych cech, definiowanej jako dominanta ekspresjonistyczna, oraz dzięki artystycznej transfiguracji (przekształceniu). W kolejnych rozdziałach książki badaniu poddane zostały teksty prozatorów włoskich końca XX wieku, pod kątem obecności w nich tak rozumianej dominanty ekspresjonistycznej i sposobów transfiguracji artystycznej poszczególnych warstw kompozycyjnych tekstu literackiego. Spektrum autorów tekstów poddanych analizie może się wydać zbyt szerokie czy też nawet niespójne, gdyż obejmuje zarówno tzw. młodych pisarzy, debiutujących w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku (Tondelli, Ammaniti, Nove, Scarpa i in.), jak i autorów bardziej „klasycznych”, o ugruntowanej pozycji (Consolo, Bufalino, Volponi, Testori). Wszystkich przywołanych pisarzy łączy jednak silne pragnienie zbudowania nowego eksperymentalizmu, zrodzonego ze świadomości definitywnego kryzysu, w jakim znalazła się współcześnie kategoria języka. Na wszystkich trzech poziomach (językowym, narracyjnym i tematycznym) analizowanych utworów zostały wyodrębnione pewne stałe cechy, charakteryzujące pisarstwo ekspresjonistyczne. W warstwie językowej jest to przede wszystkim przekraczanie norm, hybrydyzacja języka, włączenie do literackiego repertorium neologizmów, archaizmów, dialektalizmów, terminów specjalistycznych oraz języka mówionego. Wszystkie te zabiegi mają na celu wydobycie i wzmocnienie ekspresywności tekstu. Analiza schematów narracyjnych oraz relacji autor–narrator, tekst–czytelnik wydobywa podstawowe cechy diegezy ekspresjonistycznej, tj. zmienność fokalizacji, tendencje metanarracyjne, symultaniczność epizodów. Wynikiem tych zabiegów jest wrażenie statyczności i subiektywności czasu, cechy narracji obecnej również w literaturze modernizmu. Podstawowymi składnikami imaginarium ekspresjonistycznego są motywy miasta, księżyca i snu, obecne także w literaturze ekspresjonistycznej początku XX wieku i aktualizowane przez narratorów postmodernistycznych za pomocą łączenia kontrastów, wydobycia efektu obcości, alegorii i hiperbolizacji. Precyzyjne określenie, czym ekspresjonizm jest dziś, w czasach, gdy tak trudno i niemal niezręcznie jest mówić o eksperymencie artystycznym czy literackim, wydaje się równie trudne jak na początku wieku, w dobie awangard historycznych. Awangardy historyczne, a zatem również ekspresjonizm, stały się bowiem od dawna częścią współczesnego kanonu. Ekspresjonistyczne techniki wyrazu artystycznego upowszechniły się i straciły transgresyjny charakter; zmieniła się też ich rola i sposób funkcjonowania w rozległej koine literatury postmodernistycznej. Zmiany te nie oznaczają jednak utraty znaczenia czy artystycznej produktywności. Ekspresjonizm jako styl i funkcja tekstu, ale także filozofia i wizja człowieka, jest stale obecny, działając w tyglu wielości i różnorodności dzisiejszej literatury, pozbawionej granic i teoretycznych odniesień. Funkcja ekspresjonizmu w dobie dzisiejszej to przede wszystkim funkcja komunikacyjna. Jest on w istocie przede wszystkim bardzo dynamicznym i zmiennym kodem artystycznym, dzięki swojej naturze zachowującym żywotność, bo dzięki niemu przeszłość i współczesność literacka wchodzą z sobą w relacje i współdziałają. Tradycja ekspresjonizmu, przynależąc do historii literatury, generuje w postmodernistycznych tekstach literackich efekty nowe i nieprzewidywalne, stając się tym samym emblematycznym przykładem postmodernistycznej techniki twórczej. Jest to kod komunikacyjny otwarty na wszelkie nowości tematyczne i stylistyczne. Z tego niezwykłego połączenia klasyki z eksperymentem powstaje w literaturze naznaczonej ekspresjonizmem nowa jakość, nowa wartość estetyczna, znakomicie oddająca wieloznaczność i wewnętrzne sprzeczności współczesnej literatury. Pisarze ekspresjoniści epoki postmodernizmu wobec kryzysu funkcji języka, a funkcji języka literackiego w szczególności, proponują nawiązanie nowej relacji z rzeczywistością, która od zawsze była przecież i pozostaje nadal podstawową inspiracją i materią literatury. Ta nowa relacja traktuje rzeczywistość jako dynamiczny proces lub raczej jako wielość jednoczesnych procesów, które tylko literatura ekspresjonizmu jest w stanie ująć w słowa. Pisarz jest zatem rejestratorem dynamicznych procesów, również wewnętrznych, najbardziej intymnych, niezwykłych, irracjonalnych halucynacji, rejestratorem, który stara się uchwycić fragment lub jedną z wersji tego, co jest cechą najbardziej wyraźną naszych czasów – nieprzewidywalnej zmienności.