L'Univers discursif dans l'editorial : l'etude des structures ontologiques et axiologiques

Abstract

Monografia poświęcona jest analizie struktur ontologicznych i aksjologicznych, tworzących uniwersum dyskursywne edytorialu o tematyce społeczno- -politycznej. W pierwszym, teoretycznym rozdziale poruszono problemy dotyczące dyskursu i jego różnych modeli, tworzonych najpierw przez gramatyków, później przez lingwistów tekstu. Następnie przedstawiono dwie argumentacyjne koncepcje dyskursu, zaproponowane przez twórców tzw. nowej retoryki Chaima Perelmana i Lucie Olbrechts-Tyteca (1970), a także przez francuskich badaczy pragmatycznej teorii argumentacji Jeana-Claude’a Anscombre’a i Oswalda Ducrota (1976, 1997) oraz Jacques’a Moeschlera (1985, 1989). W toku dalszych rozważań zajęto się wyraźnym rozgraniczeniem pojęć manipulacja i perswazja. Zaprezentowano też jedną z możliwych typologii dyskursu medialnego oraz dokonano charakterystyki edytorialu rozumianego jako rodzaj komentarza prasowego. W kolejnych rozdziałach przedstawiono analizę struktur ontologicznych oraz analizę struktur aksjologicznych edytorialu społeczno-politycznego. Do analiz wykorzystano metodologię autorstwa Ewy Miczki (1993, 1996, 2000, 2002, 2007). Lingwistka posługuje się zarówno pojęciem rama doświadczeniowa w ujęciu Ervinga Goffmana (1991), jak i pojęciem zdarzenie kognitywne w ujęciu Ronalda Langackera (1987). Oba terminy proponuje zastosować do opisania relacji semantyczno-pragmatycznych, łączących kategorie konceptualne (taksonomie, relacje „część — całość”), które organizują naszą wiedzę o świecie, obecną w różnych wymiarach dyskursu. W przyjętej perspektywie metodologicznej zakłada się, że proces rozumienia dyskursu odbywa się na zasadzie tworzenia jego poznawczej reprezentacji, na którą składa się sześć dziedzin: informacyjna, ontologiczna, funkcjonalna, aksjologiczna, wypowiedzeniowa i metatekstowa. Przeprowadzono analizę sześćdziesięciu edytoriali zaczerpniętych ze stron internetowych czasopism i magazynów francuskich oraz frankofońskich. Zebrany korpus podzielono na trzy klasy tematyczne, odpowiadające trzem rodzajom konfliktów poruszanych w artykułach. Tematyka edytoriali obejmuje: publikację karykatur Mahometa (wrzesień 2005—luty 2006), zamieszki na francuskich przedmieściach (jesień 2005) oraz wojnę gruzińską, zwaną też wojną kaukaską (sierpień 2008). Analiza struktur ontologicznych zebranych tekstów zawiera opis konfiguracji ram doświadczeniowych, będących inherentną cechą edytorialu, oraz schematów zdarzeń organizujących owe ramy. Zdefiniowano również typy relacji taksonomicznych i merologicznych, występujących w najczęściej powtarzającej się ramie doświadczeniowej i w schemacie kognitywnym. Relacje te zostały następnie poddane analizie funkcjonalnej w kontekście ról dyskursywnych agensa i pacjensa, przypisywanych wymiennie uczestnikom ramy społecznej aktów agresji i kognitywnego schematu działania. W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono, że konfiguracja wielu ram doświadczeniowych wraz z występującymi w niej relacjami taksonomii i merologii oraz wymiennością ról dyskursywnych wpisuje się w jeden z mechanizmów manipulacji, polegającej na eksponowaniu bądź maskowaniu niektórych informacji komunikatu (manipulacja kognitywna). Analiza struktur aksjologicznych pozwoliła włączyć do problematyki manipulacji psycholingwistyczne mechanizmy waloryzowania i metaforyzacji. Mechanizmy te wyrażane są za pomocą wartościujących środków semantyczno-retorycznych, wśród których wyróżniono: metafory kognitywne, wyrażenia wartościujące, metaoperatory perswazyjne oraz ironię. W klasyfikowaniu wartości posłużono się kryteriami zaproponowanymi przez Jadwigę Puzyninę (1992, 1997a, 1997b, 2003, 2004). W wyniku przeprowadzonej analizy zauważono, że użyte środki semantyczno-retoryczne, jak też systemy wartości, do których odwołują się nadawcy, stanowią podstawę argumentacji jednokierunkowej i emocjonalnej. Argumentacja ta pozwala na pozyskanie u odbiorców bezwarunkowej akceptacji prezentowanych przez nadawcę poglądów, opisywanych przezeń osób czy ich działań. Na podstawie przeprowadzonych analiz dwóch dziedzin reprezentacji dyskursu stwierdzono, że procesy kategoryzacji oraz towarzyszące im wartościowanie stanowią podstawę konstruowania struktur ontologicznych i aksjologicznych w edytorialu o tematyce społeczno-politycznej. Zaobserwowano, że tworzenie mentalnej reprezentacji tego typu dyskursu w specyficznym kontekście komunikacyjnym, jakim jest komunikacja masowa, pozwala na aktualizację dwóch wymiarów manipulacji kognitywnej i medialnej, tj. na przekształcanie fałszu w prawdę oraz prawdy w fałsz, przy czym pojęcie fałsz znaczy tyle, co zmodyfikowany, czyli medialny (Mrozowski, 2001; Nowak, Tokarski, red., 2007). Właśnie w owym specyficznym kontekście komunikacyjnym objawia się w pełni „czwarta władza” współczesnych mediów i odpowiadających im gatunków dyskursywnych. W epoce społeczeństwa zinformatyzowanego i zmediatyzowanego komunikacja masowa odgrywa bowiem główną rolę w tworzeniu norm i wartości społecznych oraz — jak zauważa Jan Lazar (1995: 93) — wpływa w sposób nieunikniony na kształtowanie percepcji i świadomości społecznej odbiorców.