Unnameable loss : melancholy and postmodern writing

Abstract

Pojęcie melancholii cieszy się od dawna w kulturze europejskiej ogromną popularnością, stając się przedmiotem dogłębnych naukowych, psychologicznych, socjologicznych czy kulturowych badań. Niniejszy artykuł, wpisując się w tę długoletnią tradycję, podejmuje próbę zastanowienia się nad obecnością i statusem melancholii w ponowoczesności. Proponowane rozważania ukazują, że jednostronna interpretacja kultury ponowoczesnej jako beztroskiej, ludycznej, wesołkowatej, ekstatycznej – jednym słowem wybierającej „lekkość” w miejsce „ciężaru” bycia – nie jest do końca uzasadniona. Postmodernizm podszyty jest bowiem melancholią i nie cofa się przed egzystencjalnymi poszukiwaniami, penetrując obszary bliskie tradycyjnie pojmowanej gravitas. Analiza podejmowanych przez wieki prób jednoznacznego zdefiniowania melancholii ujawnia złożoność i nieuchwytność jej natury. Melancholia pojmowana była jako choroba psychiczna, uciążliwy temperament, acedia, czyli duchowa ociężałość i obojętność, ale też skłonność ludzi genialnych, by ostatecznie uzyskać status doświadczenia metafizycznego i stać się podstawowym rysem człowieczeństwa. Zmieniające się warunki społeczno‑ historyczne towarzyszące kształtowaniu się nowego paradygmatu ponowoczesności w sposób szczególny przyczyniły się do tego, że świat, byt i człowiek jawią się jako istnienia z gruntu melancholiczne. Z doznania nieciągłości historycznej, poczucia straty i przeświadczenia o niejasności, zakryciu bądź braku fundamentu, na którym wznosi się nasza rzeczywistość, zrodziła się ponowoczesna melancholia. W rzeczywistości odartej z wartości, naznaczonej brakiem i pozbawionej sensu człowiek współczesny stał się wiecznym tułaczem, przemierzającym nieprzyjazne trakty tego świata bez znajomości kierunku i celu swej włóczęgi. W sposób najbardziej wyraźny ponowoczesna melancholia dotknęła estetyki tekstu. W porządku pisma odpowiadają jej takie figury i techniki pisarskie jak alegoria, fragment, wyliczenie, dygresja, skłonność do wędrowania po peryferiach i marginesach tekstu czy błądzenie w przestrzeni labiryntu. Język melancholii ponowoczesnej zanurza się w przypadkowości, bełkocie, niewyraźności, pomieszaniu, tworząc formy szczątkowe, fragmentaryczne, dwuznaczne, tym samym pozwalając dostrzec, że nasz świat pełen jest dziur, pęknięć, sprzeczności, których nie da się zatuszować nawet najsubtelniejszą metaforyką.